ناصر مرقاتی :هئرمئنوتیک و ادبی تنقید مسئله سی
ناصر مرقاتی
هئرمئنوتیک و ادبی تنقید مسئلهسی
بیز بو مقالهده ایستیریک گؤرک هئرمئنوتیکله ادبی تنقیددین نه ایلگیسی وار؟ اصلینده بو قونو منیم اؤزومون توش گلدیییم بیر قونودور. اون ایله یاخین اؤنجه سورهکله مکتوبلاشدیغیمیز بیر دوستا یازدیغیم جوابلارین بیر یا ایکیسینده – او زامان چوخدا اؤنمسَمهدن- هئرمئنوتیکی بیر تنقید کیمی آدلاندیرمیشدیم. آنجاق نهدنسه ذئهنیمده گیزلنمیش بئله بیر تئرمین- هر یادا دوشدوکده- ایشین بیر یئردن آخساق اولدوغونو منه دویدوروردو. بیریاندان هئرمئنوتیکین آنلاتما و آیدینلیق گتیرمه گؤرَولی اولدوغونو و هابئله هئرمئنوتیکسل چالیشیغلارین هئچ بیر اؤزهل قایدا و قورالا سیغینابیلمهدییینی بیلیردیم و منطیقجهسینه اونون بیر تنقید مکتبی کیمی اولدوغونا اینانمیردیم، آنجاق آیری یاندان رولان بارتین، محمدتقی غیاثی «نقد تفسیری» آدیلا فارسجایا چئویردییی «یورومسال تنقید»کتابی منده بئله بیر ائحتیمال اویادیردی: "اولمویا یوزومسال تنقید دییه بیر تئرمین واریمیش؟" او زامان بو سورغونون اؤزوم اوچون آچیقلانماسی آردالاندی. دؤرد بئش ایل سورا، یئنهده بو سورغو گؤز اؤنومده دوردو. بیر نئچه قایناغا باش ووردومسادا یوزومسال تنقید آدلی بیر قونویا راست گلمهدیم. "نهدن کیمسه بونو بیر تنقید کیمی آدلاندیرمامیش و یوزومسال تنقیده گؤره هئچنه یازمامیشدی؟"بو بیر اؤنملی سورغویدو. بو ایکیباشلیلیق منی آرتیق اوخوماغا یؤنَتدی. اوخودوغوم بوتون قایناغلار هئرمئنوتیکی آنلاما و آنلاتما چالیشیقلارینین یولتانیما (روش شناسی)سی و - اؤزللیکله مودئرن هئرمئنوتیکده- فئنومئنولوژیله یوغرولموش فلسفی بیر گؤروش اولدوغونو سؤیلوردو. و تنقیده گلدیکده یالنیز قادامئرین بو قونودا اؤزهل باخیشلارین و هابئرماس و بیر سیرا فلسفهچی و ادبی تنقیدچیلرله دارتیشدیغی و وئردییی جوابلارین و دئیوید کوزنز هویون «تنقیدسل حالقا» آدلی کیتابیندا آزاجیق آچیقلامالارین گؤردوم. آنجاق باشقا ایشلره گؤره قونو یئنهده سؤنوک قالدی. بو یاخینلاردا قوقئلده آختارارکن یئنهده بو قونویلا راستلاشدیقدا بیر سیرا مقالهلر گؤردوم. مقالهلرین چوخو یورگئن هابئرماسین قادامئرله دارتیشدیغیندا اورتایا سوردویو، هئرمئنوتیکده بیر تنقیدسل آچینین گرکدییینه گؤره اولسایدی دا، بیر پاراسی هئرمئنوتیکی بیر ادبی تنقید مکتب کیمی دوشونموشدو. بو ایسه منی آرتیق آختاریشا کؤنوللندیردی. بو یازی بئله بیر آختاریشین سونوجو کیمی ساییلا بیلر.
اؤز دوشوندوکلریمی چوخدا قاتیشدیرمادان، بو مقاله آرتیق یئنییتئمه ادبییاتیمیزدا یانیلمالارا یولوئریلمهسین دئیه، یازیلمیشدی. بو یانیلمالارین بیریده بو یازینین قونوسو اولان هئرمئنوتیکی بیر ادبی تنقید کیمی دوشونمک یانیلماسیدیر. بیر سیرا باخیشلارا گؤره هئرمئنوتیک، اؤرنکچون بیر ایستروکتورالیستی و یا پوست مودئرن مکتبینه تای اؤزهل بیر قوراللار اساسیندا اورتایا سورولموش و بیر ادبی تنقید گؤرَوین داشیییر. حتتا بیرپارا یازیلاردا اونا مئتریک بیر قونو کیمی یاناشیلیب، اؤرنکجه: بیر پارا یازیلار مئکانیکی حالدا ایناندیرماق ایستیر کی هئرمئنوتیک تنقیدچیسی شاعیر و یا یازیچینی سئودیی قهدر متندن اوزاق و یا یاخین توتابیلر. من بو یازیدا چالیشمیشام کی هئرمئنوتیکین هئچ قورالا سیغینمادیغینی و بیر ادبی مکتب اولمادیغینی گؤرستدیکده، هئرمئنوتیکده تنقیدین نه اولدوغونو و هابئله هئرمئنوتیکله تنقیدین نئجه ایلگیلنمسینی، فلسفی هئرمئنوتیکین یارادیجیسی یعنی قادامئرین باخیشیندان و اونون سؤزلریندن اؤرنک گتیرمکله آچیقلایام. بونا نئجه ارمیش اولدوغومو و بو ایشده یانیلیب- یانیلمادیغیمی سایین اوخوجولار آیدینلادابیلر. آنجاق هرنهدن اؤنجه هئرمئنوتیکین تعریفینه و اونون قیسسا تاریخینه باخمالیییق.
بونودا آرتیرمالییام کی بو یازیدا گلن [...] علامتینین ایچینده یازیلان هر بیر سؤز مندندیر.
· قیسسا تاریخچه و گـَنـَل تعریف
تعریفلر دئییر: هئرمئنوتیک ذاتن آنلاتما و آیدینلیقگتیرمه چالیشیغی دئمکدیر. یعنی هر متنده اولان اوز آنلاملا یوغورلموش گیزلی آنلام و یا آنلاملارین معناسینی آچیقلاما، یوروب و یا یوزما ائیلَمینه هئرمئنوتیک دئییلیر. سؤزون کؤکو یونانین ایسطورهلرینده، تانریلار تانریسی زئوسون بویوروقلارینین گیزلی یؤنلرینی باشقا تانریلار و اینسانلارا آچییفلایان و آنلادان و البتته یوران، یعنی زئوسون خبرچیسی اولان هئرمئس آدلی بیر تانرینین آدیندان و گؤرَویندن آلینمیشدی. سورالار یهودیت، کریستیانلیق و داها سورا ایسلام بو گؤرَوی هئرمئسدن آلیب روح القودوس و یا جَبرائیل جنابلارینا وئرمیشدیلر و یوروما گلدیکده زئوسین بویوروقلارینین یئرینه تانری بویوروقلارین یعنی سوقراط و افلاطوندان پای آلدیقلاری «گرَچَگ»ی آرادیقدا اؤز دین کیتابلارینی یورموشدولار. اولار، هر بیر اسکی متنین اوزده اولان آنلامینا باخمییاراق ایچینده گیزلی آنلاملار واریمیش و یوروجو متنین گرچَک آنلامینا اولاشا بیلر، دئییردیلر. اورتا عصرلرین سونونا و حتتا اوندوققوزونجو عصرین اوللرینه قهدر هئرمئنوتیکی بئله سووموشدو اوروپا. گؤروندویو کیمی متنین آنلاییشی و اونون یورومو یالنیز دین کیتابلاری و یا متنلری و یا دا اسکی یونانلیلارین تانریلارا ایناندیقلاری قونولارا عایید اولان بیر آنلاییش و یورومودو. آنجاق 18و 19نجی یوزَرده یاشایان «شلایئرماخئر» آنلاییش قونوسونو عمومیلشدیریب و اونون گَنـَللیکله هر بیر متنده گئچرلی اولدوغونو سؤیلهمکله هئرمئنوتیکی دین متنلری و فیلولوژینین اینحیصاریندان چیخارتدی. آنجاق هلهده هئرمئنوتیک بیر یورومسال چالیشیق ساییلیردی. هئرمئنوتیک باش بولنلرینین نظریجه شلایئرماخئرین بو نظرییهسی مودئرن هئرمئنوتیکین باشلانیشی کیمی ساییلیر. سورالار «دیلیتای» معنانی تاریخسللَشدیرمکله هئرمئنوتیکین گلیشمهسینه گؤره بؤیوک آددیم آتدی، سورا ایسه نیچه هئرمئنوتیکی داها زنگینلشدیردی. نیچه اؤز یازیلاریندا یوزوم قونوسونو داها قابارتدی و اینسانین دونیادا هئچ بیر گرچک و اولایین قطعییتلی و اصل معناسینا چاتیب و تانیمادیغینی گؤرستمکله، متنلرین اصل معناسینا اریشمهیی ده نیسبی و کسرسیز بیلدی. نیچهدن سورا هایدگئر و اونون اؤیرنجیسی اولان قادامئر آنلاییش آنلامین هئرمئنوتیک فلسفهسینین اورتاسیندا یئرلشدیریب و هئرمئنوتیکین بیر یوزومسال چالیشیق اولدوغونا و هر بیر متنین اصل آنلامینین الچاتماز اولدوغونو داهادا وورغولاماقلا، اونو داها زنگین و داها فلسفیلشدیردیلر. یقین کی بو آرادا پول ریکور، رولان بارت، هیرش و بو کیمی فلسفهچیلری ده اونودماق اولماز. بونونلا، هئرمئنوتیک قونوشوقلاری توپلومسال دوشونوشلرین چالیشیغی کیمی، گئنیش یئر آچدی، و ایش اورا چاتدی کی کئچمیشدکی آدلیم نظرییهچیلر عکسینه ریچارد اء. پالمئر کیمی هئرمئنوتیکچیلر یوزوم یوللارینی تَجروبی علملرده ده گئچرلی بیلیب و هئرمئنوتیک علمیندن قونوشدولار.
بو بیر قیسسا تاریخچه و بیر گَنل تعریفدیر. آنجاق ایستر اسکی یونان چاغیندا اولان هئرمئنوتیک، ایستر اورتا چاغلارین هئرمئنوتکی، ایسترسه شلایئرماخرین یورومسال (تفسیری) هئرمئنوتیکی و ایسترسهده یوزومسال (تأویلی) یعنی مودئرن و چاغداش هئرمئنوتیک، توپلومسال بیلگیلره (تاریخ، ادبییات و هونر، دین، حوقوق، فلسفه و ...) عایید اولان متنلری آراشدیریب و یالنیز و یالنیز اولارین ایچ و گیزلین معنالارین اوزه چیخارتما و آنلاتما گؤرَوین داشیر. بو او آنلامدادیر کی آنلاماق و آنلاتماق بو ائیلَمین اورتا نقطهسینده دورور.
چاغداش هئرمئنوتیکین آرخالاندیغی، و حتتا قایناییب قاریشدیغی فلسفه، فئنومئنولوژی دیر. بو فلسفهیه گؤره بیزیم بوتون وارلیقدان اولان بیلگیمیز تکجه اؤزوموزون چئشیدلی یوروم و یوزوملاریمیزدان اولوشان و دیل آراجیلا یعنی سؤزجوکلر یاردیمیلاسؤیلهنن یوزوملاردیر و اصلینده اینسانین وارلیقدان اولان تانیمی، هئچ بیر نسنهنین گرچَیینه و اولایلارینا (واقئعیتلرینه) وارابیلمهدن، یالنیز تانیدیغی، دوشندویو، دویدوغو، آنلادیغی و چاتیشمازتجروبهلریله یوزدوغو قهدر اولا بیلر. باشقا سؤزله: اونون وارلیقلا تانیشلیغی یالنیز بیر نیسبی تانیشلیقدان باشقا بیر شئی اولا بیلمز. اونا گؤره ده هئچ نهیین ذاتین تانیماق اولماز، هئچ نهیه کسین بیر دَیـَر وئرمک اولماز، و بیر سؤزله، نیچه دئدییی کیمی:
"وارلیق یالنیز یوزوملاردان اولوشان بیر نیشانهلر توپلوسو دور."
(بابک احمدی/ یارادیجیلیق و آزادلیق/ ص 163/ بیرینجی باسین)
نیچه حتتا یئنی یوزوملاری قاباقکی یوزوملاردان الهگلمیش یوزوملار بیلدیکده دئییر:
"بیز یالنیز یوزوملارلا اوزلَشیریک، و دونیا و اولایلار (واقئعییَتلر) آیری[اؤنجه کی] یوزوملار اوزره یوزولموش [یئنی] یوزوملاردان باشقا بیر شئی دئییل.".
(بابک احمدی/ یارادیجیلیق و آزادلیق/ ص 42- 43/ بیرینجی باسین)
هئرمئنوتیک بیر اؤزللییه مالیک اولمویان تانیم و (گَنللیکله) متنلری آراشدیرما چالیشغی و اونون چئورهدییی آلان تجروبی علم یوخ بلکه ایجتماعی بیلیم و اؤزَللیکله ادبییات و هونر، فلسفه و تاریخدیر.
"پول ریکورجا هئرمئنوتیک دوشوننلر و موتخصیصلرین بیلیب و یا ایشلتدیی اوچون اؤزهل بیر یول دئییل، تانیمین عمومی نوکتهسینین بیر پارچاسیدیر،..."
(بابک احمدی/ متنین قورولوش و یوزومو 2نجی جیلد/ ص 501/ بیرینجی باسین)
و بابک احمدی «یارادیجیلیق و آزادلیق» آدلی کیتابینین 7نجی صحیفهسینده یازیر:
"هئرمئنوتیک علم دئییل، و اگر لئمدن (یول-یاتاجاقدان) ذئهنه گلدییی چاغداش علمه اینانماق معناسیدیرسا، گرک دئمک، هئچ لئمده دئییل. هئرمئنوتیک ایدارکی و ایلگیسل بیر چالیشیقدیر و اونو فئنومنلرین یوزومونون دَنـَمهسی، آیدینلیق گتیرمه، آچیقلاما و یوروم آشاماسینا یئندیرمک اولار. .."
· هئرمئنوتیک تنقیددیرمی؟
بیر تانینیلماز چکیم وار هئرمئنوتیکی تنقید کیمی آدلاندیرماغا. اولا بیلسین کی بو چکیم آرتیق هئرمئنوتیکله ماراقلانان ادبییات کؤنوللولرینین ایچینده گؤرونن و فلسفه سئونلری چوخدا ماراقلاندیرمایان چکیم اولسون. هئرمئنوتیکین بیر تنقید و اؤزهللیکله ادبی تنقید کیمی آدلاندیریلماسی بری باشدا اوخوجونون ذئهنینده بئله بیر آرخایینلیق اویادیر،کی «یوزومسال تنقید» ده کلاسیک و یا ایستروکتورالیستی تنقید کیمی اؤزهل قوراللار اساسیندا قورولموش بیر تنقیددیر، و اؤرنکجه؛ بیر ایستروکتورالیستی تنقیدده اولدوغو کیمی، هر بیر یوزومسال تنقیدده ده بو قایدالارا دایاناراق متنی یارغییا چـَکمکاولار. آنجاق تنقید آدیلا یوروم و یا یوزومسال بعضی مقالهلری اوخویان اوخوجو عمومییتله هئچ بیر تنقید عملین گؤرمهدن و یالنیز گـَنللیکله هئرمئنوتیک و اؤزهللیکله یوروم و یا یوزوما گؤره دانیشیقلارلا راستلاشدیقدا دوروخوب قالیر. یعنی اوخوجو باشادوشمور بو مقالهلرده تنقید دئییلن قونو هانسی بیر فاکتلار و یا اساسلارلا تنقید آدلانیب و اصلینده تنقید و اؤزهللیکله ادبی تنقیدله هئرمئنوتیک آراسیندا اولان هانسی بیر ایلگییه اشاره اولونوب. بو ایسه چوخلو سورغولارا نهدن اولابیلر، اؤرنکجه: بوردا تنقیددن اولان آماج نهدیر؟ اساسن هئرمئنوتیک بیر تنقیددیرمی و تنقیددیرسه نئجه بیر تنقید دیر؟ یا هئرمئنوتیکین بیر اؤزهل ادبی تنقید یولاجاغی وارمی؟ و یا هئرمئنوتیکسل متنلری یارغیلامادا هانسی بیر تنقیده آرخالانماق اولار؟ و ...بلکهده بو سورغولارین هامیسین بئله بیر سورغودا
قیسساتماق اولسون: هئرمئنوتیکله تنقیدین ایلگیسی نهاولابیلر؟ آشاغیدا گلن مقاله بئله بیر سورغولارین جاوابینی آختارماقدادیر.
· هئرمئنوتیکله تنقیدین نه ایلگیسی اولابیلر؟
گـَنللیکله تنقید و اؤزهللیکله ادبی تنقیدین هئرمئنوتیکله نئجه ایلگیلنمهسی، - قادامئرین فلسفی هئرمئنوتیکیندن اؤنجهکی- تانینمیش هئرمئنوتیک نظرییهچیلرینین قونوشقلاریندا چوخدا اؤنمسَنمیر. بو آرتیق او اوزدندیر کی:
"هئرمئنوتیک نظرییهسی بئله بیر سونوجا چاتیب کی یوزوم قوراللاری اوچون هئچ بیر دونیاسال میلاک یوخدور، بلکه یالنیز بـَللی چئشیدلره اویغون لوکال قوراللار وار..."
(فلسفی هئرمئنوتیک و ادبی نظرییه/ جوئل واینسهایمئر/فارسجایا: مسعود علیا/ ص55/مضمونجاسینا چئویرمه)
اونا گؤرهده "نئجه اولابیلر هئرمئنوتیک بیر تنقید (Kritik) اولسون؟" سورغوسو قارشیسیندا، بری باشدان تنقیدین هئرمئنوتیک آلانیندا یوخ، ائستئتیک آلانیندا گرکمهسی قبول اولونموش بیر قونو گؤرونور. یعنی اصلینده ادبی و هونری متنلر و اولارین دَیـَرلندیریلمهسی اسکیدن بری ائستئیک آلانینا بوراخیلمیش بیر قونو اولموشدور. قادامئرین هئرمئنوتیک فلسفهسینی آچیقلایان و چوخ زامان اونو سووونان دئیوید کوزئنز هوی بئله بیر بوراخیلیش گرچَیینی وورغولایاق اؤز «تنقیدسل حالقا» آدلی کیتابینین 232 صحیفه سینده یازیر:
"... آما نظره گلیرکی هئرمئنوتیک باخیشی، اثرلرین هونر و یوروم گرچکلیینین کؤک و بینؤورهلرینی ائستئتیک باخیشینا بوراخمیشدی.".
نیچهنین «تاریخدن تنقیدسل فایدالانماق گرک» تکلیفینی نظرده توتماساق، بیز هئرمئنوتیک آلانیندا ایلک کـَز قادامئرین، ائمیلیو بئتتی، هیرش، و اؤزهلیکله آپئل و هابئرماس و بو کیمی آدلیم فلسفهچیلرله قونوشوقلاریندا «تنقید» و «ایشهآپارما» تئرمینلرینلریله راستلاشماقداییق. قادامئرین بولارا وئردییی جوابلارین سیخجامینی (خولاصه سینی، فشرده) کوزئنز هویون «تنقیدسل حالقا» آدلی کیتابینین دؤردونجو (گرچک و تنقید) بؤلومونده گؤرمک اولور. او، بو بؤلومون ایلک پارچاسیندا، قادامئرین، گرچهیین بیر تاریخسل قونو اولوب –اولمادیغینا گؤره اولان، باخیشینا ایشاره ائدهرک اونون تنقیده گؤره اولدوغو نظرلرینه توخونور. و هابئله ایکینجی پارچادا، یعنی «هئرمئنوتیکسل تنقید و یوکسلدیجی (ایستئعلایی) تنقید- کارل اوتو آپئل» آدلی پارچادا، قادامئرین «ایشهآپارما»دان اولان قصدینی آچیقلارکن، اونون آیری آچیدان یعنی «آنلاییش» آچیسیندان تنقیده باخدیغینی گؤرسهدیر.
من بو یازیدا چالیشمیشام بو کیتابدا اولان ایکی آچینین بیر قونوایچلیکلی اولدوغونو ، یعنی تنقید قونوسونا عایید اولدوغونو گؤرسَتدیکده کوزئنز هویون قادامئرین وئردیی جاوابلار اساسیندا یازدیغی آچیقلامالاردان دویدوغوم هئرمئنوتیکله تنقید و اؤزهللیکله ادبی تنقید آراسینداکی ایلیشگینی آیدینلادام .
تنقید قونوسو هابئرماس و آپئلین قادامئری، دَبی اؤیدویو و هئرمئنوتیکده تنقیده یئر وئریلمهمَسینی قینایان قونوشوقلاریلا اورتایا چیخدی. هابئرماسجا توپلومسال بیلگیلره دایانان هر بیر جوره بیلیم، تنقیدسل دیر و ائله بو اوزدن ده هئرمئنوتیکده ایدئولوژی تنقیدینه یئر وئریلمهسینین گرکدییینی وورغولاییر.
رابئرت هولاپ یازیر:
"هابئرماس یوزومسال دوشونوشده، «ایدئولوژی» تنقیدینین اولاجاغینی ساغلییابیلن بیر تنقیدسل آچینین (بؤعدون) آرتیریلماسینی ایستهدی.".
(نقد در حوزۀ عمومی(تنقید عمومی آلاندا)/ رابئرت هولاپ/ 99ص)
هابئرماسین سؤیلهدیی ایدئولوژی تنقیدی، اونون فرانکفورت مکتبینده اولان، عقلانییت و آیدینچیلیق دَبیندن ائتگیلندیییندن قایناقلانیرسادا، قادامئرین وئردییی جوابلاردا نهتکجه تنقید ردداولونمادی، بلکه اونون گرک اولدوغو داهادا وورغولاندی:
"... هئرمئنوتیک نظرییهسی تنقیدی اولومسوز ائتمیر. بلکه عکسینه هئرمئنوتیک دوشونوشو، تنقیدی گرکلندیریر.". (کوزئنز هوی/ هامان/ ص 254)
و یا
"... هئرمئنوتیک دوشونوشونون دوزگون ائدیم گوجو، ائله تنقیدین گرکلی اولدوغونو وورغولاماقدیر." (هامان/ ص 254)
آنجاق قادامئرین آماجلادیغی تنقید، آنلاییشین دوغال گئدیشی اثناسیندا اورتایا چیخان بیر تنقیددیر و بیز بو مقالهنین آردیندا قادامئرین هانسی بیر تنقیددن سؤز آچدیغیندان دانیشاجاییق. قادامئرین تنقیدین گرکدیینی وورغولاماسی هئرمئنوتیک کؤنوللولرینین ایچینده "نئجه اولابیلر هئرمئنوتیک بیر تنقید اولسون؟" کیمی سورغولارا سبب اولدو. و کوزئنز هوی بونو آچیقلییاراق قادامئرین دیلیندن آنلاییش و ایشهآپارمانی بیرگه و حتتا بیر قونو کیمی گؤرستدی:
" نئجه اولابیلر هئرمئنوتیک بیر تنقید (Kritik) اولسون، آنا سورغوسو، بئله بیر تصوورون دوشونوشویله دویونلنیب کی آنلاییش هر زامان همده ایشهآپارما دئمکدیر.".
(کوزئنز هوی/ تنقیدسل حالقا/ 248 ص) [قاراتمالار مندندیر]
گؤرونور کی قادامئرین آپئل و هابئرماسا وئردییی جاوابلاردا «ایشهآپارمادان» قصدائتدیی، تنقیددن باشقا بیر شئی دئییلدی.
بونونلا بئله، بیز ائله بو آچیقلامالاردا بونا کسین قارشیاولان بیر آیری قونوشوقلارنان دا راستلاشیریق. بو قارشی قونوشوقلاردا تنقیدله هئرمئنوتیکین آراسیندا آچیق و کسین آیرینتی گؤرونمکده دیر، اؤرنکجه: جوئل واینسهایمئر قادامئرین باخیشلارینی آراشدیردیغی «فلسفی هئرمئنوتیک و ادبی نظرییه» آدلی کیتابینین 58 ص یازیر:
" هئرمئنوتیکسل فلسفهنین هئشجوره عملی ایشهآپارماسی یوخدور، هئچ اولادا بیلمز. و بو دقیقن اونا گؤرهدیر کی هئرمئنوتیک فلسفهسینین یوزوجولار گؤردوکلری ایشله ایشی یوخدور."
کوزئنز هویدا قادامئری آچیقلادیقدا ائله بو قونویا گؤره یازیر:
" هئرمئنوتیک نظرییهسی عملله دویونلَنه بیلمز و ائله بونا گؤرَده تنقید اوچون یورومسال معیارلار توپلوسو یا اؤیرنجه (آموزه)، «مَکتب» و یا اؤزَل «یولولاجاق» بیر دَرلَمهسی (مجموعهسی) اولوشدورا بیلمز." (تنقیدسل حالقا/ ص 280)
آنجاق بوردا بیر گیجَللندیریجی و پارادوکسال دوروم اورتایا چیخیر: بیر یاندان هئرمئنوتیکین عملله دویونلنهبیلمهدییی و تنقید اوچون بیر مکتب و یا اؤزهل یولاجاق ساغلیییابیلمهدیی، باشقا یاندان ایسه هئرمئنوتیکده تنقیدین گرکدییی وورغولانیر! بو ایسه آنلاشیلماز گؤرونور. کوزئنز هوی هئرمئنوتیکله ادبی تنقیدین آیرینتیسینی و هابئله هئرمئنوتکین مئتافیزیک (تاریخچیلیک و نیسبیچیلک)دن سئچیلدیینی وورغولایاراق بو قونونون آچیقلاماسینی بو نظرییهنین چتین یؤنلریندن بیری بیلیر:
"لازیملیدیر هئرمئنوتیک نظرییهسی گرک هم مئتافیزیک ایدئالیسمیندن [تاریخچیلیک و نیسبیچیلکدن] و همده ادبی تنقیدین یولاجاقلاری و ائستئراتئژیلرینه عایید اولان هر بیر قونوشوقدان سئچیلسین، و بئله بیر گرکلیلیک بو نظرییهنین آچیقلاماسینین اصلی چتینلیکلرینین بیری دیر..." (کوزئنز هوی/233 ص) [یازینین فارسجاسیندا هم «لازیملی» و هم «گرک» سؤزجوکلری گلیب، نظره گلن، بئله بیر وورغو کوزئنز هویون اؤزوندندیر.]
آنجاق کوزئنزی هویجا قادامئر باشقا جوره دوشونور:
"... قادامئر باشقا مسئلهلرله اللشمهدهدیر..."
(هامان/ ص 249)
بو باشقا مسئلهلر نه اولا بیلر و قادامئرین باخیشیندا اولان بو یئنی آنلام و آیرینتی نهدیر؟ کوزئنز هوی دئییر:
"«ایشهآپارما»[تنقید] آنلامی قادامئرین نظرییهسی چرچیوهسینده یئنی آنلام و آیرینتی تاپیر ..."
(هامان/ ص 249)
و بیر آز آشاغیراق آرتیریر:
«ایشهآپارما»نین ایکی چئشیدلی آنلامی وار، بوندان آسیلیدیر کی بحث یولاجاقتانیمی(روش شناسی)لا ایلگیلی اولان بیر قونونون چئورهسینده توپلانسین یا تکجه واقعی بیر یولاجاغا (روشه) گؤره اولسون."
هامان/ 249- 250 ص)
اونون دئدیکلرینه گؤره قادامئر اؤز یازیسیندا بو ایکی جوره ایشهآپارمانی آییریب و بیرینی آنلاییش ایچینده اوز وئرن ایشه آپارما دئییر باشقاسینیایسه بیلگینین ائییلمسل ایشلَتمه و قوللانیلماسی، یعنی هئرمئنوتیک عملیندن آرتیق بیر عمل بیلیر:
"... اونون [قادامئرین] دئدیینه گؤره آنلاییش ذاتن بریباشدان بیر قونو و یا بیر توپلو سورغولارا گؤره /دوشونوشون/ ایشهآپارما ائدیمی و یا اعمال ائتمهسیدیر. [آنجاق] بیلگینین عملی ایشلتمه و قوللانیلماسی بیلیکلی و آرتیق بیر چالیشیغی گرکدیریر، یعنی آنلاییشا التاپماق اوچون هئرمئنوتیک پروسسهسیندن آرتیق و کؤکلو بیر شئی.".
(هامان/ ص 251)
قادامئر دوشونوش ایچینده (اثناسیندا) اوز وئرن ایشهآپارمانی بیلگینین عملی ایشهآپارماسی (ادبی تنقید) لا آییردیقدا هئرمئنوتیکین ادبی تنقیدله ایلگیسینیی یالنیز ائتگیلهییجی بیر ایلگی ساییر:
"قادامئرین هئرمئنوتیکی، دوشونوش و یورومون ماهیتینه گؤره اولان بیر فلسفه نظرییهسی کیمی، عملی تنقید اوچون هیچ بیر عملی یولاجاق (روش) دئییل. بونونلابئله قادامئرین دئدیکلری، یولاجاقتانیما سورغولارینا دیققت ائدن ادبی تنقیدچیلری ائتگیلندیریب. اصلینده هئرمئنوتیک نظرییهسینین ان ائتگیلَییجی یؤنو، اونون تأثیر ائدیجلییک قونوسو و ادبی اثرلرین دوشونوش دَبینی وورغولاماسی دیر، ائله بیر دَب کی بو اثرلرین دوشونوشونو و هابئله ذاتی و موستقیل بیر فئنومئن کیمی اولان ادبییاتین اؤزونو ساغلایان دیر.
(هامان/ ص 316)
آیری سؤزله، ایشهآپارما ایکی چئشیدلی آلاندا اؤزونو گؤرستمهده؛ ایلک آلاندا، ایشهآپارما آنلاییشین بیر اؤنملی و آییریلماز پارچاسی کیمی آنلاییشین اوز وئرمهسیله بیرگه اورتایا چیخیر و ایکینجیسیندهایسه بیر عملی تنقید کیمی هئرمئنوتیکسل چالیشیقلاردان سورا باشقا و آرتیق بیر چالیشیغی ایستیر، یعنی هئرمئنوتیکسل چالیشیقلارین دیشیندا اولان بیر آلاندا گؤرونور. و بئله بیر دیشساللیق ادبی تنقیدی هئرمئنوتیک آلانیندان آییریب و اونون نهدن ائستئتیک آلاندیندا یئرلشمهسینی آیدینلادیر. منیم دوشوندویومه گؤره قادامئرین قصدائتدیی آنلاییش ایچینده اوز وئرن و اونون آییریلماز پارچاسی اولان تنقیددن، آنلاییش اثناسیندا دوغاللیقلا اوز وئرن بیر تنقید دیر و بو ایسه هئرمئنوتیکسل آنلاییشدان آرتیق بیر چالیشیغی طلب ائدن و هئرمئنوتیک آنلایشینین دیشیندا اوز وئرن تنقیدله فرقلنیر. و بئلهلیکله فلسفه باخمیندان، بو ایکی ایشهآپارما یا تنقید، ایکی آیرینتیلی ایشلَو تاپیر. یعنی هئرمئنوتیک بیر ادبی تنقید یولو (روشی) کیمی یوخ، بلکه متنی یاخشی دوشونوب- دوشوندورمک دئییه متنده گیزلنمیش معنا و یا معنالارین آختارماسی اوچون یولتانیما چالیشیغی کیمی آرایاچیخیر، بو ایسه بیر فلسفی چالیشیقدیر. کوزئنز هوی قادامئری آچیقلارکن اونون قصدائتدییی یول و یولتانیما آیرینتیسینی وورغولاییر:
"لازیملیدیر هئرمئنوتیک نظرییهسی گرک هم مئتافیزیک ایدئالیسمیندن و همده ادبی تنقیدین یولاجاقلاری و ائستئراتئژیلرینه عایید اولان هر بیر قونوشوقدان سئچیلسین، و بئله بیر گرکلیک بو نظرییهنین آچیقلاماسینین اصلی چتینلیکلرینین بیری دیر. یولاجاغا (روشه) گؤره اولان هر بیر دارتیشما، بیر کیتابین نئجه اوخوماسی و اونون فایدالاری و اونون ایچینه سیزماغین چئشیدلی یوللارین چئورهییر. آنجاق یول تانیما (روش شناسی) قونوشوغو آرتیق سویوتلانمیش و فلسفی اولمالیدیر. بئله بیر قونشوق بیلیمتانیما (معرفت شناسی) نظرییهسینین آلانینا دَخلیوار. قونوشوغون بو ایکی چئشیدلی آشامی/یولاجاق و یولاجاقتانیما/ سادهلیکنن بیری-بیریندن سئچیلمز، چونکو اولارین آراسیندا یاخین ایلگی و باغلیلیق وار. ".
(دئیوید کوزئنز هوی/ تنقیدسل حلقه/ ص 233)
پراتیکده ده هئرمئنوتیکین ایشلَوی (کارکردی)، ادبی تنقیدده اولدوغو کیمی بیر دَیـَروئریجی ایشلَو یوخ، بلکه بیر تانیتدیریجی ایشلَو دیر. یعنی بئله بیر تنقید، ادبیتنقید مکتبلری و اولارین دَیـَر وئریجی ائیلَملریله فرقلندیکده یالنیز چئشیدلی یوروملارین اوستونه دوشموش کؤلگهلری و یالنیش و یا یانیلمالارینی تنقیدائدیر.
بو اوزدن قادامئرین قصد ائتدیی تنقید، ادبی تنقیده گؤره اولان بیر قونو دئییل. و اونون ایشهآپارما و یا تنقیدین گرکدینی آماجلادیغی، ادبی تنقید آلانینی چئورهمیر. و یالنیز ادبی تنقید او زامان اؤنمسنیر کی دوشونوش اثناسیندا اوز وئرن تنقید، آرتیق چالیشیغی طلبائدن عملی تنقیدی (ادبی تنقیدی) ائتگیلییه بیلسین. سببسیز دئییل؛ کوزئنز هوی قادمئر دیلیندن دؤنه- دؤنه هئرمئنوتیکین ادبی تنقیدله قاریشدیرماماغی و هئرمئنوتیکین ادبی تنقید اوچون هئچ بیر مکتب یارادا بیلمهدییندن سؤزآچیر. اصلینده قادامئرین اؤزوده اؤز ایشینی آرتیق بیر فلسفی ایش بیلدیکده هارداسا دئییر:
"منیم گرچَک باشقاتدیغیم [ایش] فلسفی اولوب و وار: نه اؤیله بیر ایش کی بیز گؤروروک و یا گؤرمهلیییک، بلکه اؤیله بیر شئی کی بیزیم ایستهک و یا ائتدیییمیزین اؤتهسینده بیزه اوز وئریر."
و یقین کی ایستهدییمیز و ائتدییمیز دیشیندا اوزوئرن اولای، دوغال بیر اولایدان باشقا بیر شئی اولابیلمز.
ایندیسه سوروشماق اولار قادامئرین آماجلادیغی دوشونوش اورتاسیندا [و لاپ دوزو اثناسیندا] اوز وئرن تنقید و یا ایشهآپارما نئجه بیر ایشهآپارما و یا تنقیددیر؟
قادامئرجه بو، آنلاییش و یا یوروملا بیرگه اورتایا چیخان تنقید، ائله بیر تنقیددیر کی «اسکی یوروملارین اوستونه دوشموش کؤلگهلر»ی بیر قیراغا آتماغی و لاپ دوغروسو ایشیقلاندیرماغی ساغلایا بیلیر. و ادبی تنقیده گلدیکده یالنیز بیر نیسبی ائتگیلندیریجی ایمکاندان سؤز آچیلیر:
"... هئرمئنوتیک نظرییهسی تنقیدی اولومسوز بیلمیر. بلکه عکسینه هئرمئنوتیکسل دوشونوش، تنقیدی گرکلندیریر. یورومون آردیجیل گئدیشی، اسکی یورومولارین اوستونه دوشوموش کؤلگهلری بیلیب و تانیماغی گرکدیریر. و بو قارانلیق کؤلگهلری آیدینلاتماق اوچون اونون اوستونه یئنی بیر ایشیق ساچماق گرک و چون یوروملار هئچ زامان قونونون هامیسین چئورهمیر، هر بیر یوروم چئشیدلی بؤلوملرین آیدینلاتدیغی قهدر، آزی ضیمنی اولاراق باشقا یوروملاری تنقید ائدیر."
(هامان/ ص 254)
آنجاق بو آنلاییش آراسیندا اوزوئرن تنقید هاردان قایناقلانیر و یورومون اوستونه دوشموش کؤلگهلر نه دئمکدیر؟ کوزئنز هوی یازیر:
" هئرمئنوتیک نظرییهسینین زورو و تنقیدگوجو، اونون اوبژئکتیوچی فلسفهنین آنلاییشدان اولان یوروملاریلا قارشی و اوز به اوز دورماسیندان قایناقلانیر و اونون تنقیدلرینین کسرلی اوزو یالنیز او زامان اؤزهل یوروملارا یؤنلیر کی یورومون ماهیییَتنه گؤره اولان یالنیش باخیشلار اولارین [یوروملارین] بینؤورهسی و اؤن-سانیغی (پیش فرضی) اولدوغو بللنسین. بئلهلیکله «تنقیدین نئجه مومکون اولار؟» سورغوسو باشقا بیچیمده اوزه چیخیر.".
(تنقیدی حالقا/ ص 250)
بوتون بو دارتیشمالار و قونوشوقلاردان بئله سونوج آلماق اولار کی ادبی تنقیدله ایلگیلنمهدن، قادامئرین ایشهآپارمادان قصدائتدیی تنقیددیر و آنلاییش ایچینده تنقید دئدییی یالنیز اسکی یوروملارین اوستونه دوشموش کؤلگهلر و یا باشقا سؤزله یالنیش و یانیلیشلاری آرادان قالدیرماقدیر، بو ایسه بیز ایستمهدن دوشونوش اثناسیندا دوغاللیقلا اوزوئریر. دوغروسو بو دورکی حتتا آیدینلاتدیغمیز بئله بیر تنقیدین ده هئرمئنوتیکیده اولاسی و یا اولمویاسی اولدوغو بیر سیرا دارتیشمالارا نهدن اولموشدور. اؤرنکجه بیر پارا باخیشلارا گؤره قادامئرین تنقید اوزره دیرنمهسی آشیری، ایچی بوش و یئرسیزدیر. اصلینده قادامئرین دَب و تنقیده گؤره یازدیقلاریندان دوغان اعتیراضلارا وئردییی جوابلار، هله موباحیثهلی اولاراق اورتاق ایجماع و دیل بیرلیگینه چاتمامیش بیر قونودور. ائیلَمده ده، ازلدن و اؤزَللیکله چاغداش هئرمئنوتیکین ایستراکتورالیستی هئرمنئوتیکدن آیریلدیغیندان بری، هئرمئنوتیکین هئچ بیر ادبی و یا تنقیدمکتبیله یاخین اولدوغو سؤز قونوسو اولماییب. بو اوزدن هئرمئنوتیکی بیر ادبی تنقید کیمی آدلاندیرماق، اونو هونر و ادبییات آشاماسیندا یئرلشدیرمه و ادبییات آلتیندا سیرالانان قونولاردان بیری کیمی قلمه وئرمکدیر. بو ایسه هئرمئوتیکین ایچلییینی بوشالتماق دئمکدیر.
برلین/ 14 مارس 2012
قایناقلار:
حلقه انتقادی (تنقیدسل حالقا) / دئیوید کوزئنز هوی/ فارسجایا: موراد فرهادپور
نقد در حوزه عمومی (تنقید عومومی آلاندا)/ رابئرت هولاپ/ فارسجایا: دؤکتور حوسئین بشیریه
فلسفی هئرمئنوتیک و ادبی نظرییه/ جوئل واینسهایمئر/فارسجایا: مسعود عولیا
آفرینش و آزادی (یارادیجلیق و آزادلیق)/ بابک احمدی