تبریز اولایلاری و دیل مهندیسلیگینین گرکلیگی (3)

  ناصر مرقاتی

3 بــؤلـــوم

ناصر مرقاتی 

• تبریز اولایلاری و دیل مهندیسلیگینین گرکلیگی.

قیسساجا آنلاتما:

بو مقاله نین سون پارچاسین یازیب بیتردیکدن سورا باشا دوشدوم کی، مقاله، دیل مهندیسلیگینین گرکلیگی قونوسوندان اؤتوب و چوخ ایرَلی گئتدیکده، اونون گؤرولرینی ده چئوره ییر * و بئله لیکله چوخ اوزون بیر مقاله یه دؤنوشموشدو. بو اوزدن اونو قیسساتاماغا، گرکلیک قونوسوندا سیغیشدیرماغا و دیل مهندیسلیگینین نه اولوب اولماماسیندان، اؤتری و قیسسا بیر گؤرکم وئرمه یه چالیشدیم، بو ایسه بیر قدر اوزونا چکدی. 

B) چاتیشمامازلیقلاریمیز. 

دیل اریتمه گئدیشی یالنیز راسیزمین یئریتدیگی سیاستلری اوزره اولوشمور. بونون باشقا بیر یؤنو و یا دوغروسو باشقا ائلئمنتی ده وار، اودا حاکیم دیلین سالدیرسینین قارشیسیندا، محکوم دیلین سوووناجاقسیزلیغی و یا قوروناجاقسیزلیغی دیر. بو سالدیری بوتون سالدیریلار کیمی ان ضعییف نقطه نی آماجلار. تورکجه میزین ضعییف یؤنو، دیلیمیزده سویوت سؤزلرین گلیشمه مه سی و دیل دورغونلوغوموزدور. 

1/ سویوت (معنی) سؤزلر یوخسوللوغو.

هر بیر نَدنله اولور اولسون تورکجه میز، نه قدر سوموت (ذات) کلمه لردن گوجلو و وارلیدیرسا، بیر او قَدرده سویوت (معنی) سؤزلردن یوخسولدور! دیلیمیز، بیر سیرا بسیط و گنل  و چوخ زمان سینونیم سیز سویوت سؤزلردن باشقا، اوزوجو و اینجیدیجی بیرحالدا اینسان دوشونجه لری، دویغولاری و یاراتدیغی ایماژلارینی سؤیله ین سؤزلردن الی بوشدور. بونو ، 1932 ده تورکییه نین سؤز توپلاما چالیشیقلاریندان اله گلمیش سونوجلار دا آیدینجاسینا گؤرستدی. اوندان اؤنجه ده آلمانلی فئیلَسوف و دیلچی، نیچه، اؤز «یاخشی و پیس اؤته سینده» آدلی کیتابیندا، اورال-آلتاییک دیللرینده «سوژه» آنلامینین  گلیشمه سینین چوخ آز اولدوغونو سؤیله میشدی (18). دوققوز تورک لهجه سیندن اولوشان، تورکییه ده باسیلییب و یایینلانمیش «قارشیلاشدیریلمیش تورک لهجه لری سؤزلویو» (19) ایسه آیری اؤرنک اولا بیلر. ائله بو ندنله ده، تورک ائللری تاریخ بویو هانسی بیر یئرده یاشاییبلارسا، هانسی بیر دینه تاپینبلارسا قونشو ائللرین و اؤزللیکله ایسلام دینینین سویوت آنلاملارینا ساریلیب و اؤز اینانجلار، دوشونوجه لر و دویغولارین، یعنی سویوت آنلاملی دوشونوشلرین، یاد سؤزلر آراجیلا سؤیله ییبلر، بو ایسه تورکلر ایچینده گنل بیر اولای دیر. تورکییه تورکلری عرب، فارس، یونان، و لاتینجه نین، گونئی آذربایجانلیلار عربجه و فارسجانین، قوزئی آذربایجان عربجه، فارسجا و روسجانین سویوت سؤزلرین قوللانیبلار و اینانماق اولار کی چین ده یاشایان تورک لرده عربجه دن و چینجه دن فایدالانیبلار، باشقا تورک دیللی لر ایسه بلکه ده آیری میللتلرین سویوت سؤزلرینی آلیبلار. اصلینده بئله بیر منیمسَمه لر گونون ایستکلری، اؤزللیکله دین و اینانجلار و چاغداش دوشونجه گلیشمه لرینین ائتگیسی آلتیندا باشلانمیش و سئچیمسیزجَسینه یاد دیلین اوستونلوگوینن سونوجلانیب. گونئی تورکجه سینین ده یادلاشما پروسئسی ائله بئله سی باشلانیب، و آردیندان دیل باسغینینا یول آچیلیب. منجه یالنیشدیر کی دیلین ارینمه سینی تکجه ائیتیم باسغینین ائتگیسی آلتیندا گؤرک، بو بیر بیریؤنلو باخیش دیر. نظره گلن ایلک اؤنجه حاکیم دیل ایله سونولان دینلره اینانانلار، اؤز دیللرینده یئترسیزلیک اولدوغونا گؤره، آرتیق اینانجلار اساسیندا یاد دیللرله قارشیلاشیبلار و آردیندان، سایدیغیم چئشیدلی باسیغیلار و آرخاسیندا یاتان سیاستلره توش گلیبلر. 

هرحالدا سویوت سؤزلر یوخسوللوغو دیلیمیزین ان اؤنملی چاتیشمامازلیغی ساییلابیلر. آنجاق ایندی کی دورومدا بو چاتیشمامازلیق تکجه سویوت سؤزون آلماسیلا بیتمیر، هر بیر آلینان سؤزون، آدین و یا تئرمینین آرخاسیندا اوزون سیرا سؤز سالخیمینین و یا (کلمه تؤره مه لرینین) آخینیلا دا اوزلَشیریک. «عئلم» سؤزو، اؤزویله اؤز سالخیمینی دا گتیریر اورنکچون: عئلم له: عالیم، معلوم، تعلیم، تعلیمات، معللیم، معلومات، اعلامیه، تعالیم و ... سؤزلری ده گلیر، و هابئله «خراب» سؤزو، خرابه، مخروبه، تخریب، تخریبات، موخرریب و ... کیمی، و حتتا سوموت «کیتاب» سؤزو بئله، اؤز سالخیمیندا اولان، کاتیب، مکتب، مکتوب، مکتوبات، کتیبه،  کیتابت، کیتابخانا سؤزلرین ده گتیرمکده دیر. یعنی یالنیز «اوچ سؤز» آراجیلا، بو سؤزلرین طایفالاری اولان 23 باشقا سؤزده گلمه یه ایذین تاپیر. 

2/ دیل دورغونلوغو 

ایکینجی چاتیشمامازلیغیمیز دیل دورغونلوغودور (20). اصلینده دیل، بیر دیری وارلیق کیمی ساغلام و چئویک، دوروغون و سایخاش، و یا خسته و اؤلومجول اولابیلر، و بو اوزدن اؤز گئدیشینده، هر بیر یئنی دیش فئنومئنله (ایستر نسنه اولسون ایستر سؤز)، اوزلشدیکده اؤزوندن چئشیدلی تَپکیلر گؤرسه در:

1) - ساغلام و چئویک دیل (دینامیک دیل) ایلک آددیمدا اؤز دیلینین توتوم و باشاریقلارینا سؤوکَنرک، یئنی نسنه لر و آنلاملارا بیر آد قویماغا چالیشار. بو اولاسی اولمادیقدا، ایکینجی آددیمدا اؤز دیلینین اؤزللیکلرین او سؤزه وئریب و اونو ایسته دیگی کیمی سؤیله دیکده، اؤز دیل داغارجیغینا آرتیرار. اوچونجو آددیمدا، اؤز دیلینین هئژمونلوغونا گووَنرک اونو ائله سی و نئجه وار ایچری آلار. بو بیر چئویک و ساغلام دیلین اؤزللیگی دیر. بو اوزدن هر بیر دورغونلوق و یا خسته لییه یولوخمامیش دیل، یاناشدیغی هر بیر فئنومئنه آدقویماقلا، اؤزونون و یا آلدیغی سؤزلری اؤز دیل ماتئریاللاریلا سورتوب و یوماشادار، و یا یاد سؤزلرین بیر پاراسین نئجه وار آلار و هابئله شاعیرلر و یا یازیچیلارینین دیلی له یئنی ایماژلار، یعنی ایستعاره لر و مجازلار و.. یاراتماقلا، اؤزونو داها چئویکلندیرر.

2)  - آنجاق دورغونلوغا یولوخان (دینامیک اولمویان) دیللر، الینده گرَکن باشاریقلاری آز و یا اولمادیغینا گؤره، اوزلشدیگی نسنه لر و آنلاملارین آد قویماسیندان واز گئچیب و ایلک آددیمدا اونو اؤز دیلینین اؤزللیکلرینن اویغونلاشدیرار و ایکینجی آددیمدا اونو نئجه کی وار قبول ائدر. یعنی ایلک آددیمدا، اؤرنکچون  فارسجا«کمک» سؤزو اولار تورکجه «کؤمک» و حتتا «کؤمَح»،  و «صفر» سؤزو «صیفیر»،«کاتب» سؤزو «کاتیب» اولار و یا «احساسات»، «ائحساس لار» و گئت-گئده ایکینجی آددیمدا «کؤمک» دؤنوب اولار «کمک» و «صیفیر» قاییدیب اولار«صفر» و «ائحساس لار» اؤز اصلینه دؤنوشوب اولار «احساسات». و گئت- گئده و زمان سوره سینده دیل خسته لیگینه اوغرایار. 

3)  - خسته لییه یولوخوب و اؤلومه سورونن دیللر، یالنیز و یالنیز راستلاشدیقلارینی نئجه کی وار قبول ائدر، بو ایسه اؤز پروسئسینده دیلین قورولوش اساسلارینین دَییشیلمه سینه بویون قویوب، و اونو اؤلومه اوغرادیب، حاکیم دیلین ایچینه گؤمولَر. یعنی خسته لیگه یولوخان دیللر، هرنه دن قاباق بوتون اولوب قالان دیل توتوم و باشاریقلارینی الدن وئررک، ایلک نوبه ده گلن سؤزلری نئجه کی وار قبول ائلر. ایکینجی نوبه ده حتتا اولارین قراماتیک جومله و یازی قورولوشلارینی دا منیمسه یر.

ایندیلیکده گونئی تورکجه سینی دورغونلوق یولوخماسینین سون آددیملاریندا و خسته لیگین باشلانیشیندا گؤرمک اولار. نه ائتمه لیییک؟

•

بوتون بو یازیلاردان و همده آذربایجان تاریخیندن بیلدیگیمیزه گؤره، کیمسه گؤروشوموزه آینا قورانلا گلمه دی. یاتاغا دوشموش جیسم و جانیمیزین اوستونه گلنلر سیریلمیش قلینجلا گلدیلر. گتیردیکلری اؤلومویدو، تالان ایدی و بؤیوک پلانلارلا، یالانچیق بیرخولیا قوراشدیرماق و دیلیمیزی و منلیگیمیزی اورتادان قادیرماق اوچون، یازیلیب اللرینه وئریلمیش، بویروقلا گلدیلر. و بویولدا، بیلیب- بیلمه دن، ساغدان سولا بو ایرنج فیریلداخ سونوکلوکله تصدیقلندی. ایندی دیلیمیزی، کولتورموزو یوخاریدا سایدیغیم بو یاراقلی- یاساقلی باسقی نین، بو قاسیرغا کیمی ییخیب داغیدان آخینین قارشیسیندا نئجه سووونماق و قوروماق اولار؟ بو یارقان بئش-آلتی مین بایاغی و سورتولمه میش کوبود سؤزله دولاسی دئییل. بو یارا، یئترسیز و چاتیشمایان و هله اؤز سورونلارینا چاره قیلا بیلمه ین «قوزئی آذربایجان ادبی دیلی!» له  بیتیشمز، و بو خسته، تورکییه نین اؤزل دیلینی و بیزه اویماز لهجه سینی یانسیلاماقلا دوروب یولا دوشه بیلمز. بولاردان سؤز آلابیلَریک، بولاردان فیکیر یاردیمی آلا بیلریک، آنجاق بولاردان دیلیمیزی دیرتمک اوچون آسیلما، یامان یانیلماق دئمک دیر، گونئی لهجه سینی ایتیرمک دئمکدیر. بونون قارشیسنی آلماق، بو دورغونلوغو دوردورماق، دیله قاییدیش و دیلین بوتون توتملاریندان فایدالانماق یالنیز و یالنیز بیزیم اؤز گؤرویمیز، اؤز ایشیمیز و اؤز چالیشیقلاریمیزدان آسیلی دیر. آنجاق بورادک ده یوبانمیشیق، هله دوراق گنجلریمیز کؤنوللوجه دیل مئیدانیندا باشلارین آغاردیب تجروبه قازانسینلار دئدیگیمیز یئرده، دوه کؤچر توزو قالار، لـله کؤچر یوردو قالار. من تورکییه دن و آذربایجاندان یاردیم آلماغی، اولارین سینادیقلاری تجروبه لری، اولارین سوزگشدن  گئچیریلجک بیر سیرا سؤزلرینین ایشلتمه سینی هئچده دانمیرام، من دیلین دؤولت گوجو طرفیندن آرخالانماغین (ضمانت اجرائی) اونوتمورام. من «سؤز تثبیتی» اوچون آرخادا اولان کسَرلی بیر گوجون گرکلی اولدوغونو یاددان چیخارتمامیشام. بولارین هئچ بیرینه قارشی دئییلم هئچ، بلکه اونو آچیق کونولـله قارشیلاییرام. آنجاق دوروب یوللارا گؤزتیکیب و بونلاری گؤزلَمه گی ده حاخلامیرام، یوخ! هئچ بیر دویغوسال، عاغیلا اویوشماز، و تشکیلاتلاردان ائتگیلَنن دوشونجه لره قاپانمادان، پـوریزمه هئچ یولوخمادان، تورکییه و قوزئی آذربایجان دیلی و بیلگینلریندن فیکیر و کلمه یاردیمی آلاراق بیر قوروم یاراتمالیییق. دیل باسغینینی اؤنلَمک اوچون چئشیدلی تاکتیکلر آختارمالیییق. بو ایش اوچون چئشیدلی فورصتلر تؤرتملی ییک، بولار اؤنملی و ایلکین ایشلردن ساییلابیلر، دوزلینن و آلینان سؤزلره «ضمانت اجرائی» یوللارین آرامالییق (21) ، ادبییات و دیل سورونوموزا، دوروب باخماقلا، و یا یالنیز یاردیملار و بورج آلمالارلا بیتیشیب ساغالماز یارامیز. بولار هامیسی اولمالی دیر، آنجاق ایندیلیکده بونو یئرینه یئتیرمک اوچون، «هله لیک»  بیر «نیابتی» دیل قورومونون یارانماسی بیزیم ایلکین گرچک آددیمیمیز ساییلابیلر (22). بوردا «هله لیک» و «نیابتی» وورغولاری اونا گؤره دیر کی، «هله لیک» دئدیکده، ایندیلیکده بیزیم دیلچیلیگین چئشیدلی قوللاریندا آکادئمی بیتیرن آکادئمیکلریمیز، چوخ آز و بلکه ده دیلچیلیگین بیر پارا قوللاریندا، یوخ سایدادیر (23) و «نیابتی» دئدیکده، گلجکده اونون یئرینده دوزگون مئـعیارلارلا قورولا بیله سی بیر دیل آکادئمیسینین گرکلیگینی وورغولاییر. اولابیلر کی بو قونونون اورتایا سورولمه سی، ان آزی، چوخ تئز گؤرونسون، آنجاق ایشلر بیر قدر یالنیش یاپیلسادا، اوتوروب ال- الین اوستونه قویوب گؤز گؤره- گؤره دیلیمیزین آرادان گئتمه سینه باخماق داها آرتیق یالنیشلارا یول آچابیلر. بو قورومون ایلک آددیمی نه اولابیلر؟ 

نیابتی دیل قورومونون ایلکین آدیمی بری باشدان  فارس دیلی آخینینی اؤنله ین و تورکجه نی داها آرتیق یایان بیر قروپون یارانماسینی ساغلاماق دیر. بو قروپ، چئشیدلی تاکتیکلرله فارسجانین آخینینی اؤنلمه و تورکجه نی یایماغین چئشیدلی یوللارینی آختاریب، تاپیب و قوللانمالی دیر و بو گئچن شهریور آیینین اوتوزنداکی زلزله بؤلگه لرینده باشاریقلا آپاریلدیغی دیل اؤیرتمه سی فورصتی کیمی، چئشیدلی فورصتلر آراییب، حتتا یارادیب و یارارلانمالی دیر. بو قروپ هر زامان دیل قورومونون یؤنلدیجی و آپاریجی قروپونون گؤزو آلتیندا و بیر قولو کیمی اولمالی دیر. هله لیک و نیابتی دیل قورومونون ایکینجی آددیمی نیابتی دیل قورومونون چئشیدلی قوروپلاری و قوللارینی ساغلاماق دیر. بو قروپلارین بیری ده دیل مهندیسلیگی قوروپدور. بو قوروپ دیل قورومونون یؤنلدیجی و آپاریجی مرکزینین بیر قولو کیمی باشقا قوللارین یانیندا یارانابیلر. ایندیلیکده بولارین نئچه نفردن اولوشدوغوندان، هاردا دوردوغوندان، نه ائدَجلریندن و بولارا گؤره باشقا قونوشولاجاق سؤزلردن دانیشمیرام ، بوردا یالنیز، آزاجیق اولسادا، دیل مهندیسلیگیندن دانیشماق ایستیرم.

دیل مهندیسلیگی نه آنلامدادیر؟

«دیل مهندیسلیگی» تئرمینی، من سئچدییم بیر تئرمین دئییل. اصلینده بیرجوره مقاله نین بوینونا قویولموش تئرمین دیر. بو ایسه منیم بیر نیابتی دیل قورومونون «شئما» سینی فئیسبوکدا یایدیغیمدان سورا، حؤرمتلی مئهران بی باهارینین «دیل مهندیسلیگینه قارشی دوغال دیل» و یا بونا تای بیر آدلا قویدوغو مقاله اوزره آرایا گلیب. بری باشدا، دیل مهندیسلیگینین، نه ائشیدیمی و نه ده یازیمی اوریه یاتان گؤرونمور. بونو ائشیدن زامان بیر قوراشدیریلمیش و هئچدن تؤردیلمیش قونو جانلانیر. بئله بیر دویغونون آرتیق سیاسی ندنلری اولور. میللتلر یاراتما پروسئسینده، قوندارما اؤلکه لر و قوندارما دیللر یاراتما، قوندارما قرامئرلر تؤرتمه لر بو خوشاگلمزلیگین آرخاسیندا اولابیلر(24). یعنی بئله نظره گلیر کی بیز بیر یئنی قوراشدیلمیش دیل، و آزی یئنی قوراشدیریلمیش قرامئرله اوزلشمه دَییک. منجه بو یئترسیز، و ان آزی اؤز کونتئکستیندن اوزاق یارقیلانمیش و اؤزللیکله آرخاسیندا هانسی سا آشاغیلاییجی بیر گؤروش اولدوغوندا، داها عئلمدن اوزاق بیرباخیشدیر. اصلینده دیل مهندیسلیگی دیلین بیلیمسل قاباغا آپارماسی دیر. و بوتون آدلیم دیللرده ده، دیل سیاستلری بیلیمسللیکله ایره لی گئدیر. منیمده قصد ائتدیگیم یئنی بیر قرامئر یاراتماق یوخ، بلکه دیلین بوتون توتوملاریندان یئترینجه و بیلمسللیکله فایدالانماق و یئنی و چاغداش دونیا و آنلاملاریلا قارشیلاشدیقدا، دیلین اویغون تَپگیلر گؤرستمه سینه آرتیق ایمکانلار یاراتماق دیر. بو اوزدن دوشوندم کی، بوردا قصد اولونان دیل مهندیسلیگینین نه اولدوغو و نه اولمادیغینا گؤره، بیر آچیقلاما وئرم.  

•

بو یاخینلاردا حؤرمتلی محبوب بی امراللهی اؤز پالتاک دانیشغیندا، تورکییه، قوزئی آذربایجان و اینگلیس دیلینین دیل داغارجیقلاری و گونده لیک سؤزلرین مقایسه ائدرک، بیر سیرا ماراقلی و دیرلی آمارلار وئردی. دوغرودور کی بو آمارلا نیسبی بیر آمارلاردیلار، آنجاق سؤزون کؤکونون دوز اولدوغو آپ-آچیق دیر. بو آمارلارا گؤره؛  اینگلیس دیلینین سؤز داغارجیغی اوست- اوسته 1,000,000 سؤزدن، تورکییه تورکجه سینین سؤز داغارجیغی ایسه 650,000- 750,000 سؤزدن اولوشور، حال بو کی قوزئی آذربایجانین سؤز داغارجیغیندا یالنیز 70,000 سؤز وار[بو ایرمی ایلده بیرآز آرتمیش اولسون بلکه.].  اینگلیسجه نین گونده لیک سؤزلری 4000، تورکییه تورکجه سینین 700دن 1000تا 1500 و فارس دیلی گونده لیگینده 300- 700 سؤز ایشلنیر. محبوب بی قوزئی آذربایجان و گونئی آذربایجانین گونده لیک سؤزلرینین ساییسینی سؤیله میر، آنجاق اورتالاما 700,000 تورکییه تورکجه سینن و 70,000 قوزئی آذربایجانین سؤز داغارجیغینین ساییسینی قارشیلاشدیرساق، قوزئی و گونئی آذربایجانین دا گونده لیک سؤزلرینین ساییسینی دویابیلریک. ایلک باخیشدا، بئله بیر آیرینتیلار 1) تاریخ اولایلارینین ائتگیسی و 2) یازیلی دیلین اولوب اولماماسیلا مشروط اولابیلر. آنجاق اصلینده بوردا باشقا بیر ندنلرده وار. اؤرنک اوچون؛ قوزئی آذربایجان تورکجه سینین قرامئر و قایدالاری یازیلدیقدان سورا، بو دیلین گونده لیک گلیشمه سینه گؤره و زامان سورسینده یئنی آنلاملارلا اوزلشدیکده اویغون تپگی گؤرستمه سینه گؤره، بیر آرتیق و اؤنملی چالیشیق گؤرونمویوب. یعنی قوزئی آذربایجاندا بو سکسان ایلده دیل بیلمسل یورودولمویوب و بو اوزدن دوزَلینن سؤزلر و سؤز بیرلشمه لرینین سایی هئچده گؤزه گله سی و اؤنمسیله سی بیر شئی دئییل.  «یاشار» و بلکه ده «آیدین» کیمی یارادیلان یئنی سؤزلرین (نئولوژیسملرین) سایی- ائشیتدیگیمه گؤره-  بلکه ده چوخو، اللی سؤزدن آرتیق اولماییب. حال بو کی، تورکییه دیل دؤنمینده اولان و دیل قوروموندا چالیشان (آدینی اونوتدوغوم) بیر بی، تکلیکده 100-150 ایلگینج، گؤزل و یوموشاق یئنی سؤز یاراتمیشدی. ائله بو دؤنمده  قوزئی دیلچیلری، گؤرولدویو ایشی، یعنی یالنیز قرامئرین یازیلدیغینی، یئترلی بیلدیکده، هر بیر یئنی آنلامین قارشیسیندا روسجایا سؤکنیب و اوندان بورج آلیبلار. حال بو کی، تورکییه تورکجه سی، دیلین اونودولموش و یا اؤنجه اؤنمسنمه میش باشاریقلارینین بیر سیراسینی اوزه چکیب و اولاردان فایدالانیبلار. و هابئله، یئنی ایمکانلار یاراتماقلا، اوزلشدیکلری چاغداش آنلاملارلا قارشیلاشیبلار. دوغرودور کی، بو چالیشیقلارین بیر پاراسی اوغورلا سونجلانماییب، آنجاق بیر سیراسی دا یئترلی و اوغورلو اولوب. یعنی تورکییه ده، دیلی آلله امانتینه بوراخماییبلار. بو یولدا، بیرسیرا حتتا بؤیوک یالنیشلیقلاری لا بئله. ایلکین چالیشیقلار و دیلدن سونکو صاحاب دورمالار و دیله یئنی ایمکانلار یاراتمالار، تورکجه نین بیرآکتیو دیل اولماسینا جیدیر آچمیش(25). منیم اؤزومون تورکییه ده اولان دیل رئفورمونا گؤره بیر پارا یارقیلامالار و تنقیدلریم وار. آیری یؤندن ایسه قوزئی آذربایجان دیلینین ایلکین دیل قوراللاری و قراماتیک اساسلارینی چوخ گوجلو گؤرورم، آنجاق بولارا باخمییاراق، اینانیرام کی تورکییه دیلینده و تورکییه دیل قوروموندا گئنیش چالیشیقلار اولوب و اولماقدادیر. الببته دئدیگیم کیمی بولارین بیرپاراسی یالنیشدا اولابیلر، بو چوخ دوغال بیر اولای دیر و آتالار دئمیشکن "یوروین آیاغا داش دَیر!". آنجاق دیل قورومونون طرفیندن یؤنلدیلن بو دیل، آکتیو و دینامیک دیر. حال بو کی قراماتیک اساسلاری گوجلو اولان قوزئی آذربایجان، ایندیلیکده، دیل دورغونلوغا یولوخوب و اؤرنگی ده محبوب بی امراللهی نین بارماق اوجو وئردیگی اؤنملی آمارلاردیلار. بئله بیر اولایین اساسی بودور کی، تورکییه ده دیله بیر دیری وارلیق و گلیشه بیله سی، و کؤک قوراللارا توخونمادان، دییشیله بیله سی کیمی باخیلیر، حال بو کی، بیزیم بیر پارا "تازا قرامئر یازیللار!" دئینلریمیز کیمی، قوزئیین ده بیر پارا دوشونن لری فوندامئنالیست بیر باخیش اساسیندا اینانیرلار کی، دیله هئچ بیرحالدا توخونماق اولماز. بو ایسه او یئرده سؤیله نیر کی، بیر یاندان گونده "هرنه اؤز کونتئکستینده آراشدیریلمالی دیر" سؤزو آغیزلاردا ساققیزا چئوریلیب، آیری یاندان ایسه هله منیم بو سیرا یازیلاریم هله یبتمه میش دیر. گؤروندویو کیمی دیلین گئریلنمه سینده تاریخسل اولایلار و یازی دیلینین اولماماسیندان باشقا و داها اؤنملی آیری ندن ده وار: دونیا و توپلوم گلیشمه لری قارشیسیندا دیلین گلیشمه و اولوشماسینی ساغلییان نه دن! بو ایسه، بو زاماندا یالنیز بیلمسل چالیشیقلارلا اولاسی دیر، یعنی دیل مهندیسلیگینن. 

ایندی گؤرک من دئدیگیم کونتئکستده، دیل مهندیسلیگی نه دیر و نه دئییل:

a. دیل مهندیسلیگینین، تورکجمیزه یئنی بیر قرامئر یارادماقلا هئچ بیر ایلگیسی یوخدور. و یالنیز قرامئره، اونون باشاریقلاری و توتوملاریندان فایدالاندیغی قدر یاناشیر.  

b. دیل مهندیسلیگی گونئی تورکجه سینین باشاریقلاری و توتوملارینا دایانیب و اؤزللیکله فعل سالخیملاری( فعل آیرینتی لاری)ندا  قوللانیلمایان کلمه لردن فایدالانیب، یئنی سؤز بیرلشمه لری و یا کلمه دوزتمَگه جیدیر آچیب، تورکجه میزده ائش آنلامی اولمویان یاد سؤزلره، ائش آنلاملاری تاپماغا چالیشیر.

c. دیل مهندیسلیگی یاد سؤزلرینین ائش آنلامی اوچون، دیلیمیزه اویغون، یئنی سؤزلر و یا سؤز بیرلشمه لری یاراداجاق. 

d. دیل مهندیسلیگینین جومله قورولوشوینان ایشی یوخدور. 

e. دیل مهندیسلیگی اسکی دن بری دیلیمیزده کؤک سالیب و دیل داغارجیغیمیزا آرتیریلمیش، سویوت و عئلم سؤزلرینی اؤز سؤزلری کیمی بیلیب، گله جکده اونلارا ائش آنلامی تاپیلدیقدان و یارادیلدیقدان سورا بئله، اونولارین دیشلاماسینا قارشی دیر(26). 

f. دیل مهندیسلیگی هئچ بیر نووع پوریزمه یول وئرمه دن، اینجه لیک و یومشاقلیغا دایاناراق، آرخاییک و اونودولموش سؤزلری آراشدیریب، تاپیب، و چاغداش آنلاملارلا یاد سؤزلرین و یا دیلیمیزده ائشی اولمویان سؤزلرین یئرینه قویوب و یا اونلاردان یئنی آنلاملی سؤز بیرلشمه لری یاراداجاق. 

g. دیل مهندیسلیگی هئچ زامان پوریزمه یولوخمادان دیل خزینَمیزی آرتیرماق اوچون، اینجه لیک و یوموشاقلیق شرطیله، هله ده اؤز آنلامین ساخلییان آرخاییک و اونودولموش سؤزلری یئنی دن قایتارماغا چالیشاجاق.

h. دیل مهندیسلیگینین اورفوقرافیک چالیشیقلاریلا بیر باشا ایشی یوخدور.

i. دیل مهندیسلیگی دیلیمیزی اینجه و یوماشاتماق اوچون، اولدوغو و دیلین قویدوغو قدر، کوبودلوقلاری آرادان قالدیرماغا چالیشاجاق

j. دیل مهندیسلیگی اولدوغو قدر ایندی ایشلنن و یا آرخاییک و اونودولموش سؤزلرین «ایستعاری» و یا «مجازی» آنلاملارینی دیریلدیب و یا تاپیب، یا نئجه کی وار و یا یئنی سؤز و یا سؤز بیرلشمه لری دوزلدیب و ائش آنلاملاری اولمویان یاد سؤزلرین یئرینه قویاجاق. 

k. دیل مهندیسلیگی دیلیمیزده اولمویان و یاد آنلاملارین ائشینی یاراتماغا گئنیش شراییط اولوشدورماق اوچون، سؤزون ان کیچیک آنلاملی بؤلوکلری و یا سؤز دییشدیریجی لرینین بوتون توتوملارینی اینجه لییب، و اولارین بیر پاراسینی گنللشدیرَجک.

گؤروندویو کیمی، بولارین هئچ بیری، قرامئر دیشیندا اولان بیر چالیشیقلار دئییل، بوتون دیری و دینامیک دیللر ده  بئله بیر چالیشیقلاری یوروتمکده دیلر. بونا، یاد سؤزلر هیجومونون قارشیسیندا، دیلین بیلمسل یوروتمه سی ده دئییلیر.

برلین-  4 / اوکتوبر/ 2012 

ناصر مرقاتی 

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

* دوغرودور کی دیل مهندیسلیگینین گؤرولری بیزیم بو دانیشدیقلاریمیزلا ایلگیده اولابیلر، آنجاق بوردا چالیشمیشام؛ اؤیله بیر دیل اریتمه سینه قارشی، دیل مهندیسلگینین گرکلیگین گؤرسَدم . یئری گلرکن، دیل مهندیسلیگین گؤرولریندن باشقا بیر مقاله ده سؤز آچاجاغام. بوردا یالنیش گؤتورگه لره یول وئریلمه سین دئیه قیسساجا اولموش اولسادا، دیل مهندیسلیگینین سینیرلاریندان و اؤتری حالدا بیر سیرا گؤرولَجک و گؤرولمییَجک ایشلریندن دانیشمیشام. 

(18)  «پیس و یاخشی اؤته سینده» (فراسوی نیک و بد). (فارسجا ترجمه سی داریوش آشوری / بیرینجی باسیم/ تهران/ خوارزمی- ص 53)..  نیچه اؤز کیتابیندا جان لاکین، اینسان ذئهنی بیر آغ کاغاذا بَنزَر و بو آغ کاغاذ بوتون تجروبه لرله دولوشوب و اولوشور، دئدیگی قارشیسیندا، دیل و دوشونوشون  ایلگیسینه  گؤره، اؤز آنلادیغین اورتایا سورَرک دئییر:  دوشونوشون بیر ائتنیکسل یاپیسی و دوزنی واردیر. بو ایسه، او دیلده دانیشانلارین دیل یاپیسی و یاشاییش و تاریخسل تجروبه لری نتیجه سینده اولوشموش دانیشدیقلاری دیلدن آسیلی دیر. (باخین: هامان / اتک یازی/ ص 53) 

(19)  54 قایناقدان ییغیلمیش «قارشیلاشدیریلمالی تورک لهجه لری سؤزلویو»/ 9 یازیچی/ تورکییه، آنکارا/ کولتور باخانلیغی 1991/ باش باخانلیق یاییم ائوی/ ایکینجی باسین.

(20) دوغرودور کی بو قونو بیلاواسیطه یاد دیللی ائیتیمله ایلیشگیده دیر، آنجاق قوزئی آذربایجاندا کی دیل دورغونلوغو اؤرنک اولاراق، بونو، کسین بیر نَدن کیمی سانماق اولماز. و اصلینده بو دیلین اؤزونه قاییدیر، یعنی دیلین سؤز دوزتمه باشاریقلارینین یئترسیز اولدوغونا.

(21) اومورام گونئی آذربایجانا گؤره توتولان ایلک اؤنملی تصمیلریندن بیری، بئله بیر قورومون یارانماسی و اونون آرخالانیب و سووونماسی اولسون.

(22) من آلتی- یئددی اؤنجه بئله بیر قورومون دوزلمه سی اوچون هوممت بی شهیازییه یازدیغیم و او زامان یازی «سایتی»ندا یایینلادیغیم بیر آچیق مکتوبدا بیر سیرا اؤنریلر یازمیشدیم.

(23) یئنی دیلچیلیگه گؤره سؤزلرین و دیلین تاریخسل گلیشمه سی (فیلولوژی) دیلچیلگین یالنیز بیر بوداغی ساییلیر. دیلین آیری بوداقلاری دا وار، بو اوزدن بیزیم چئشیدلی بوداقلاردا چئشیدلی آکادئمیکلریمیز اولمالی دیر.

(24) باتی اؤلکه لری 19 و 20 یوزرینده، اؤز میللت و اؤلکه یاراتما چالیشیقلاری پروسه سینده، بیر سیرا قوندارما میللت لر، دین لر، سینیرلار، دیل لر و بو دیللره قوندارما قرامئرلر یاراتماغا قالخیشدیلار. «منیم ائشیتدیگیمه گؤره» اندونزی دیلینده فعل لر یالنیز آداملار اوزره صرف اولور و بونون زامانجا هئچ بیر صرفی یوخدور. و زمانا گلدیکده، یالنیز جومله نین اوولینه و یا سونونا، ایندی، دونن و یارین کیمی زمان بیلدیرن سؤزلر گلیر: من ایندی گئدیرم/ من دونن گئدیرم/ من یارین گئدیرم. سن ایندی گئدیرسن/ سن دونن گئدیرسن/ سن یارین گئدیرسن. و بونا تای. 

دئیه نی معتبر اولسادا، بابالی دئیه نین بوینونا. 

(25) «جیدیر» اصلینده آت قووماق مئیدانی، آت یاریشی اوچون مئیدان آنلامیندا دیر، آنجاق منجه بونو مجازی بیر فورمدا هر بیر مئیدان و یا هر بیر گؤروله سی ایش اوچون:  یئترلی و گئنیش چالیشیق آلانی، اویغون و موناسیب «زمین» و ایمکان کیمی ده ایشلتمک اولار. 

(26) دوغروسو بودور کی بیر یاندان، دیلیمیزه قدیمدن بری گیرن بیر سیرا سؤزلر دیلیمیزده منبمسه نیب و بیزیم دیل داغارجیغمیزی زنگینلشدیریب، باشقا یاندان ایسه، بولارین بیر چوخونون دیلمیزده قارشی سؤزو یوخدور. بولارین چوخو ساخلانیلمالی و اولدوغو حالدا گئت- گئده بولارا ائش آنلاملار تاپیلمالی دیر. البتته بو او آنلامدا دئییل کی ائش آنلاملارین تاپیلدیغیندان سورا دیشلانمالی دیلار. بوتون باتی دیللری، حتتا اؤزلرینین ائش سؤزلری اولدوغو یئرده، گئنیش آلاندا یونانجانین و هابئله لاتینجه نین سؤزلریندن فایدالانیرلار، عرب دیلینین ده بیزیم اوچون بئله اؤنملی رولو وار. عئلمله ایلگیده اولان سؤزلره گلدیکده؛ هر نه دن یاخشیسی بودور کی بولارین دونیا چاپیندا اولان سرگین لاتینجه سیندن فایدالاناق، آنجاق بو او آنلامدا دئییل کی، بولارین اؤز دیلیمیزده اولان ائشی توپلاییب و یا یئری گلینجه اولارا ائش آنلام تاپیپ و یا یاراتمییاق. اصلینده بیزیم ایشیمیز یوخدور کی، «آبدومینال پریتونیت» اوچون اینسان قارنینی نئچه «انسیزیون»لا آچارلار و یا «دئرم»، «ائپی دئرم» و یا باشقا قاتلاری هانسی سیخاجلار و «پَنس»لرله ساخلاییب یا قیراغا چکمه لی دیلر، بولارین گنل و باتی دان گلمیش آدلاری هر اؤلکه نین عئلم ساحه سینده عمومی لشیب، آنجاق بیر یاندان عئلم دیلینی عمومی دانیشیق دیلینه گتیرمک اولماز، آیری یاندان ایسه آیدیندیر کی بو سؤزلرین یالنیز و تکجه عئلم تئرمینلریله سؤیلنمه سی، بئله- بئله سؤزلریمیزین بیر چوخو اونوتدورا و یا یوخ ائلییه بیلر، داها ایندی گونئی ده کیمسه بؤیورک دئمیر هامی اونا کولیه دئیر و آزاجیق آدام تاپیلیر کی اورَگه، قلب دئمه سین، سانیرام داها «دَبه =فتق= هئرنی»، «وَز = لیپوم» و بئله – بئله سؤزلر اونودولماقدا دیر، و بیرپاراسی دا بوس- بوتون اونودولوب . بو سؤزلر ییغیلیب عئلم دیلیله قارشیلاشدیریلماسا تئزلیکله ایتیب باتا بیلر. یوخسا کیمسه، «سیرکه» نین CH3COOH فورمولویلا ایشی یوخدور و یا کیمسه سولفات فرریکین نئچه یونلو دمیر و نئچه یونلو آسید اولدوغویلا ماراقلانمیر، بو یالنیز لابراتوارلار و شیمی کلاسلاریندا قوللانا بیلر، خالق دیلینده بونون نه دئییلمه سی اؤنملی دیر. شاعیر شعرینده So4H2  (آسید سولفوریک) یازماق ایستَمسه اوندا بیزیم گؤرویمیز نه اولابیلر؟