تبریز اولایلاری و دیل مهندیسلیگینین گرکلیگی. (1)

  ناصر مرقاتی  

1 بؤلوم

ناصر مرقاتی

• تبریز اولایلاری و دیل مهندیسلیگینین گرکلیگی.

I. قونونون یؤنو و اؤنمی

II. دیل اریتمه سینی ساغلایان یؤنلر:

. A دیل اریتمه باسقی لاری:

                                        1) دیل باسغینی.

                                        2) توپلوم ترکیبینین دییشیمی. (دئموقرافی دییشیمی)

                                                                                           • تبریز دَییشیلیر.

                                        3) آل- وئرین رولو.

                                        4) رئکلامین رولو. 

                                        5) ماراقلاندیرمالار و چکیملر. 

                                        6) اؤیونمه لر و آشاغیلامالار.

. B دیلده چاتیشمامازلیقلاریمیز:

                                        1/ سویوت (معنی) سؤزلر یوخسوللوغو.

                                         2/ دیل دورغونلوغو.

III. سونوج: 

IV. اتک یازیلار.

قونونون یؤنو و اؤنمی.

ایندی گونئی آذربایجاندا عملده و اؤزللیکله گنجلر ایچینده بیر هیبیرید و عئیبَجر دیل اولوشماقدا دیر. گرچی جمله قورولوشونون کؤکو هله چوخدا پوزولمامیش، و اورنکچون هله ده صیفتلر آد دان اؤنجه گلیرلر و..، آنجاق دانیشیقلاردا داها تکجه سویوت آنلاملارین یاد قـنشری (اوز به اوز و معادیلی) یوخ، بلکه سوموت سؤزلرینده فارسجا، عربجه و لاتینجه سی آیاق توتوب گئتمکده دیر. کامپیوتئرین یاییغینلیغی دا بودورمو داها گرگینلشدیریر. چیخیلماز و قورخونج بیر گله جک گؤز اؤنونده دیر. چوخلاری بونو، یالنیز ائیتیمین یاد دیلده اولدوغوندان سانیرلار. بئله دوشونجه نین بیریؤنو دوغرو اولسادا، اصلینده هامیسی دوز دئییل، اورنکچون: بو دوشونجه بئله بیر سورغویا اؤتکم (قانع ائدیجی، موحکم، نافیذ) جاواب وئره بیلمزکی: ساوئتلر چاغیندا، قوزئی آذربایجان گنجلری تورک دیلینده ائیتیم آلاماغا  یئترلی ایمکانلار تاپیردیلارسا، اوندا نه دن او زامان دیللری گئت- گئده بیر هیبرید دیله دؤنوشمکده، روس مکتبلرینه گئتمک آرزیسیندایدیلار؟ و یا عکسینه، ازلدن ائیتیمین یالنیز فارسجا اولدوغو یئرده، نَدن 1350 لره دک گونئی آذربایجانین چوخ یئرینده فارسجانین گئنیش یاییلیشی گؤرونموردو؟ 

1346 دا (1967)، قاراداغ بؤلگه سینه گئتدیگیم بیر آیلیق بیر سفرده، کند معللیملریندن سووای، فارسجانی بیلیب و چوخدا آغیرلیق چکمَدن قونوشان و حتتا اوخویان چوخ کیمسه گؤرمَدیم. بؤلگه ده اولان کیچیک شهرلرده ده دوروم بیرآز بوندان فرقلی یدی. ائله او چاغدا، آذربایجان مرکزی اولان تبریز شهرینده ده دیلیمیزه گیرن فارس سؤزلری، کسینلیکله ایندیکی یایغینلیغینین ایرمی دن بیری قدر دئییلدی و اصلینده آرتیق سویوت آنلارملاردا خولاصه اولوردو. هله «پوسَر»، «دؤییوم»  و «سئییوم» کیمی سؤزلر بیرپارا قدیم ساوادلی، فارسجانی زورلا اوخویان و دانیشانلارین دیلینده قالیردی. حال بوکی، اورومیه ده آرتیق و ماراغا و یا عجب شئرده بیر آز آزاراق باشقا بیر دوروم واریدی. و بیز سورا بو قونویا یئنه ده دؤنمه لیییک. تبریزده یئنی نَسیللرین فارسجا ائیتیم آلماسی بیرآز اولاری فرقلندیریردیسه، آنجاق عمومیتله کوتله ایچینده فارسجا قونوشماقدان چکینمه، گوجلویدو. آما سونکو اولایلار آیری بیر یؤنده آخدی و بیز بو مقاله ده گرکدیی قدر بو یؤنلری آچیقلایاراق، راسیزمین گئنیش و اطرافلی و نئچه یؤنلو سیاستینه توخوناجاییق.

بو سون ایللرده، فارس رژیملرینین گونئی آذربایجان دا سکسان ایللیک دیل اریتمه  سیاستلرینی آییردیب و قینییان بیر چوخ مقاله لر یازیلمیشدی. فارس دیلینده ائیتیم آلما باسقیسی، بو مقاله لرین چوخونون آناقونوسو و اوست- اوسته تکجه قونوسو اولموشدو. یازیلارین بیر پاراسی حتتا عئلمی ایستاتئستیکلردن یارارلاناراق گؤرسه دیرلر کی آیری بیر دیلده ائیتیم، اوشاغلارین دوشونوش قابلییتلرینی دؤنـه لرجه آزالدیب، اولارین عئلمی آنلایشلاریندا بؤیوک انگللر تؤره دیر. بو مقاله لرین بیر پاراسی، راسیزمین اؤزونو اوستون کولتورلو گؤرستمه و یا محکوم میللیتلرین، اؤزونو گئری قالمیش سانما کومپلئکسلریندن ده آزما- چوخ قونوشموشدولار. آنجاق بولارین بیر چوخوندا، یا دیل اریمه نَدنلریندن ان اؤنملی بیری اولان ایقتصادی عامیله اؤنم وئریلمه میشدی، و یا ایقتصادی عامیلی یالنیز دیل دیشیندا و تکجه آسیمیلاسیونون ایقتیصادی یؤنو کیمی گؤرستمیشدیلر. و آرتیسی، بو مقاله لرده، دیلین اؤزونده اولان، آنجاق دوزگون بیر سیاستنن چؤزوله بیله سی چاتیشمامازلیقلارینا، ایشاره اولونمامیشدی. من بو یازیدا بیر سیرا فاکتلار گتیرمکله چالیشمیشام، ایقتیصاد عامیلینین دیل اریتمه سیاستلرینده اولان بیرباشا و چوخ اؤنملی رولونو گؤرسَـدَیب و چاتیشمامازلیقلاریمیزا بارماق قویاراق، دیل اریتمه سالدیریسنا قارشی، دیل مهندیسلیگینین گرک اولدوغونو آیدینلادام.

باشلامادان اؤنجه وورغولامالییام کی، بو یازیدا، دیل اریتمه فاکتورو هردن آسیمیلاسیونلا بیر آنلامدا ایشله نیب و آنجاق یئری گلرکن آیریلیب. بو اوندان اؤتورودور کی، ایراندا دیل اریتمه قونوسو آسیمیلاسیونون ان اؤنملی فاکتورو کیمی سانیلاراق، ایستر- ایستمز «اوزده» بیرینجی آماجا چئوریلیب. آیدین دیر کی بو ایکی آنلام گرک اوزره هر زامان و هر بیر اؤلکه ده اوست- اوسته دوشه سی آنلاملار اولابیلمز، اؤرنکچون: بوگون اوروپانین بیرپارا اؤلکه لرینده کیچیک توپلوملارین دیللرینه بئله، اؤنمسیز یاناشیلمیر، بونونلا بئله آسیمیلاسیون سیاستی ده اؤز ایشین گؤرمکده دیر. حتتا بیر پارا اؤلکه لرده چالیشیبلار، آسیمیلاسیونو بیر جوره اینتگراسیون کیمی تانیتدیرسینلار. 

I. دیل اریتمه سینی ساغلایان یؤنلر.

دیل اریتمه سینی، تکجه یاد دیلده ائتیم آلما چالیشیقلاری ساغلامیر. بو، یالنیز ایشین چوخ دانیشیلان و اوزده گؤرونن یؤنو و بوز داغینین یالنیز سو اوسته گؤرونن پارچاسی دیر. چئشدلی و داها بؤیوک عامیللر بونون ساغلاماسیندا اؤنملی روللاری وار. اورنکچون: ایقتیصادی باسقی نین ائتگیلری یالنیز خالقین باشقا یئرلره کؤچوب آسیمیله اولدوقلاریندا بیتمیر، ایقتیصادی عامیلین بیرباشا دیلین دَییشیلمه سینده رولو دانیلمازدیر. و یا، محکوم دیللرین اؤز چاتیشمامازلیقلاریدا تام آیری بیر عامیل ساییلا بیلر اونا گؤرده ایلک اؤنجه راسیزمین سیاستلرینه و اؤز چاتیشمامازلیقلاریمیزا بیرده باخمالییق. 

.A  دیل اریتمه باسقی لاری. 

.B چاتیشمامازلیقلاریمیز.

.A دیل اریتمه باسقی لاری:

1)  یاد دیلینده ائیتیم.

دیل قونوسو و یاد دیلینده ائیتیم چوخ قونوشولموش سؤزلردن دیلر. بیر پارا یئنی فلسفه چیلر و اؤزللیکله هئرمئنوتیکچیلر و همده بیر پارا یئنی دیلچیلر اینسانین ائتدیگی، دوشوندویو، اوزلشدیگی هر بیر اولای و یا هر بیر نسنه و حتتا ذهنینده یاراتدیغی هر بیر ایماژی، اونون دانیشدیغی دیلدن باشقا بیر شئی اولمادیغینا اینانیرلار. بو او آنلامدادیر کی هر اینسانین ذئهنینده یارانمیش بوتون گرچکلر و یا اولایلار (حقیقتلر و واقعیت لر)، یالنیز او دیلده یارانمیش ایماژلاردان باشقا بیر شئی اولمادیقدا، دیل دیشیندا یارانان بیر شئی اولابیلمز، یعنی بولارین یالنیز دیلده «مابه ازاء» سی وار و باشقا جوره دوغرولماز. اؤز زامان و مکانیلا سارینان اینسانلارین باخیش آچیلاری اونون اؤز دیلینده اؤز گرچه یین و اؤز واقعییتین تؤره دیر. یعنی هر کیم یالنیز اؤز دیلینده دونیانی گؤرور. یاد دیلینده ائیتیم، ائله بری باشدان بو دوشونوشلری، و یارادیلمیش هر بیر نسنه و اولایی یاد و اؤزگه لشدیریر. یاد دیلده ائیتیم آلانلار، بئله بیر یادلیقنان یئنی دن گرچک و واقعیت یاراتماق و قورماق اوچون اوغراشمالی دیلار، آنجاق کئچمیش و آنادیلینده اولان واقعییتلر و اولایلار، یئنی و باشقا بیر زمان و مکان و گؤروش آچیسیلا سونولان واقعیت و اولایلارلا توتاسی دئییل. بوردا گرچکلرین و واقعییتلرین سسلری و سیمالاری دَییشیلیر. اونا گؤره ده بیر چوخ اوشاغین دوشونجه سینده گئنیش یارغان و چوپورلوق یارانیر. فارس راسیزمی، بوتون کلاسیک راسیستلر کیمی ازلدن بئله بیر آلتئرناتیودن گئنیش آلاندا یارارلانیب و اوشاغین ذئهنینده گرچکلر و واقعییتلرین یازی فورماسیلا داها عینی لشن بیر واختیندا، یعنی مکتبلرین ایلک کلاسیندان، اونون گرچکلری و واقعییتلرینین سسی، سیماسی و ایماژینین دَییشمه سینه قالخیب. بونون گئنیش ائتگیلری گؤز اؤنونده دیر. دوغرودور کی باشقا دیلده ائیتیم آلما هامی دا و هر زامان بیرگه و اورتاق سونوجلارا چاتاسی دئییل، و اورنکچون؛ فارس و یا باتی دیللرینده ائیتیم بیزیم اوشاقلار اوچون هر زامان بیرجوره و بیر اؤلچوده فاجعه لی اولماییب، آنجاق بولارین باسقی آلتیندا اولان فورمونون یوزده چوخو گرگینلیکلرله سونوجلانیر، اؤزللیکله بری باشدان آنادیلینین یاساق اولماسی بو گرگینلیکلری داها کوجلندیریر. بو ایسه کؤنوللو بیر ائیتیمله فرقلنیر.

بو قونونو آچیقلاماق اوچون چوخ یازیلار یازیلدیغینا گؤره من آرتیق بونون ائتگیلریندن دانیشماق ایستمیرم، اؤنجه دن دانیشلیب و یازیلیب. 

 2) توپلوم ترکیبینین دییشیمی. (دئموقرافی دییشیمی)

اسکی چاغلاردان بری دؤیوشلر، یولوخوجو خسته لیکلر، دوغا اولایلاری، قوپولار و یا ایشسیزلیک و ایقتصادی ماراقلار نَدنیله کؤچمک و یا کؤچورتمک و یا توپلوم  ترکیبینین دییشلمه سی (دئموقرافیک دَییشیم)، چوخ گؤرونن بیرزادلاردیلار. ائکونومیک جغرا فیانین اؤنملی قونولاریندان بیری توپلوملار آخینینا گؤره دیر. ایرمینجی یوزرین اوللرینده باکی نئفتینین تاپیلماسیلا بوتون روسییه و ائرمنیستان و گورجوستاندان بؤیوک ایشچی بؤلوکلری و سرمایا صاحیبلری باکییا آخیشیب و گئنیش چاپدا بو شهرین توپلوم ترکیبینین دییشیلمه سینه ندن اولدو. تبریز کوتله سی اوچون هله،  اوتوز نئچه ایل اؤنجه کوردوستان و سورا ایرانلا عراق دؤیوشونده، چوخلو کورد و یا عربین تبریزه سیغینمالاری اونودولاسی دئییل. بولارین بیر سیراسی هله ده دورور. بئله بیر کؤچ لری، اوست- اوسته، بیرجوره دوغال و یا دینج کؤچ و یا توپلوم ترکیبینین دَییشیلمه سی کیمی سایماق اولار. آنجاق بوندان باشقا، قوندارما  کؤچورتمه لر و یا توپلوم ترکیبینین دییشدیریلمه سی ده وار. بو ایسه،  چوخ زامان سیاستچیلر و حیکومتلرین اؤنملی سیاستلرینین بیر بؤلومونه چئوریلمیشدی. چئشیدلی اؤلکه لرین تاریخینده بئله بیر سیاسال داورنیشلارا چوخ راست گلمک اولار. بو کؤچورتمه و توپلوم ترکیبنین دَییشدیریلمه سی چئشیدلی فورمدا و چئشیدلی آماجلار اوزره اولا بیلر. اورنکلر داها چوخدور: 18، 19 و حتتا 20 نجی عصرین اوللرینه دک و حتتا دئمک اولار لاپ ایندییه دک ایستعمارچیلار، جوره به جوره میللتلر و اؤلکه لر یاراتماق و یا  ایقتیصادی و سیاسی آماجیلا، مینلرجه بؤیوک و کیچیک کؤچورتمه و توپلوم ترکیبینین دَییشدیریلمه سینی اولوشدوروبلار. 18 ینجی و 19 نجو یوزرلرده، یهودیلرین ایسپانیا و گونئی ایتالیادان کؤچورتمه لری تاریخ کیتابلاریندا دینسل بیر ندن داشییرسا، اصلینده بوتون بیر سیاسال ندنیله اولوب. ایران جوغرافیاسیندا دا بونون چئشیدلی اورنکلرین گؤرمک اولار. 

گونئی ده، دئموکراتلیق دؤورونده آذربایجان فیرقه سینین یاردیمیلا کوردلرین سووق بولاغدا حیکومت قورمالاری بونون سیاسال آنجاق (او زامان) دینج اورنه یی کیمی ساییلابیلر. آنجاق بو هر زامان دینجلیک و دوغاللیق اؤزللیگی داشیمیر. ایراندا کی توپلوم ترکیبینین دییشیلمه سینین بیرپاراسی یالنیز ایقتصاد فاکتورو اوزره آرایا گلسه ده چوخو سیاست یؤنلو و ایکی باشلی کؤچورتمه لر اولموشدو. ریضاشاهین باشلانیشیندان بری، آسیمیلاسیون استراتئژی سیله ایرانین چئشیدلی یئرلرینده توپلوم ترکیبین دییشدیرمه سی، اونون و آرخاسیندان گلن حیکومتلرین گونده لیک و بیر آن بئله اونودولمویاسی تاکتیکلرینه چئوریلمیشدی. ایستعمار گوجویله بیر میللیت لی، بیرگه دیللی، بیرگه دینلی و بیرگه تاریخلی بیر اؤلکه یاراتما، ریضاشاهین آلدیغی گؤروی و البتته کی آرزیسی دی. بو گؤرو و آرزیا چاتماق اوچون قارشیدا ایلک اؤنجه تورکلر (و سورا عربلر)دن باشقا بیر اؤنملی بوکت (سد، مانع) گؤرونموردو. هرنه دن اؤنجه تورکلر آسیمیله اولمالی دیلار و بولارین آسیمیله اولماسیلا بوتون ایرانین آسیمیله اولماسینی دوشونوردو. آنجاق اونون گؤتوردویو تاکتیکلر چوخ داریسقال و قیسیتلی دی و یالنیز: 

1) دؤولت ایشچیلری و اوردو آداملارینین اویان-بویانا کؤچورتمه سیله ایرانچیلیق کولتورو دئیه اورتاق کولتوره چاتماقدا،  

2) فارس دیلینین مکتبلرده اوخودولماسیلا اورتاق دیله اریشمکده، 

3) تورکلری و عربلری موهوم فارس کیملیگینین بیر بوتاغی کیمی تثبیت ائتمکده،

4) کوتله لرین هامیسین یوخ، یالنیز اوشاقلاری، ائلیتی و آیدینلاری کؤنللندیرمه و چکمکده،

خولاصه اولوندوقدا باشلیجا ایشلردن ساییلیردی. محمود افشارلار و اونون شاگیردلری و هابئله احمدکسروی  و... بو سیاستلری سورنلردنیدیلر. آنجاق دئدییم کیمی بولارین چالیشیق و ائتگی آلانلاری چوخ داریسقال و یالنیز تاریخسل تثبیتلر و بیر پارا چوخدا ائتگیسی اولمویان ایداره لرین ایشچیلرینین کؤچورتمه سیله بیتیردی(1).

ریضاشاه، ایستعماردان اؤیرنمیش، اؤز گؤرولرین بوتونلوکله یئرینه یئتیره بیلمه دی، 1320 ده سورگون اولدو و اوغلو محمد ریضا شاه هامان گؤرولرله ایش باشینا گلدی. دونیا چاپیندا ایکینجی دونیاساواشی و ایران چاپیندا نیسبی بیر آزادلیق دؤرورو محمد رضاشاهین بیر دیکتاتور کیمی چیخیشینی آردالادی. دونیا ساواشیندان سورا سیاسی اولایلار، سولچولوغون و توده حیزبینین گوجلنمه سی و ان اؤنملی اولان آذربایجان موختاریت دویونو و اینگلیس و آمئریکانین بو موختاریتی داغیتماقدا نخشه سی و یاردیمی، شاهین گئجیشمیش گؤرولرینی گوندمه گتیردی.  

دئموکرات فیرقه سینی داغیتدیقدان سورا، شاه رژیمی اؤز اوردو گوجلرینی بؤیوک بیر چاپدا آذربایجان شهرلرینده و اؤزللیکله تبریزده، اورمیه ده، ماراغادا و عجب شئرده یئرلشدیردی. «تبریز لشگری»، «ریضایه لشگری»، «عجب شئر(تیپی) پادیگانی» و «ماراغا لشگری» و بونا تایلار یاراندی. اوزده بو اوردولارین وارلیغی او دؤنمده یالنیز «اؤلکه نی سوونماق» کیمی آدلاندیریلیردی، آنجاق بولشگرلرین بو شهرلرده قویان ائتگیلری بیزیم بحثیم اوچون اؤنملی دیر. 

ریضاشاه و اونون دؤوروندن بو یانا و حتتا بو یاخینلارا قدر، دؤولت ایداره لری و اؤزللیکله اوردونون قورولوشونا گؤره، هر بیر  قورومون چالیشانلاری، اؤز آنلاشمالاری و گؤرولری اوزره دؤولتین هر بیر قصد ائتدیگی یئره گئتمه لی دیلر. منیم آتام «ثبت اسناد» چالیشانی اولدوقدا، تبریزده، سنندج ده، بلکه ده قزوین ده، خیوودا،  ماکی دا، خوی دا، ساققیزدا، قوشاچای دا، یئنه تبریزده چالیشمیش دی. بئله بیر یئر دَییشمه لر اوردو ایچینده آرتیقجاسینا گؤزه دَییر. بو اوزدن هر بیر ایداره و یا اوردونون، هر یئرده چئشیدلی میللیتلی و چئشیدلی ائتینکلی ایشچیلری اولوردو. ایداره ایشچیلرینین و اوردو کیمی بیر چوخ سایلی قورومون چالیشانلارینین چوخو، باشقا- باشقا یئرلردن گلمیشدیلر، آنجاق بولارین هامیسی، قاچینیلماز، فارسجا قونوشوب و ایلگی قورا بیلیردیلر. یعنی فارسجا تکجه اولان آنلاشما دیلیدی. بئله بیر قوروملارین ائتگیلری بؤیوک و کیچیک شهرلرده آز دئییلدی، قیز وئریب- قیزآلما، آلیش وئریش و گئدیب- گلمه بو ائتگیلری داها آرتیریردی (2).

«ریضایه لشگری» نین قیرخینجی ایللردن قاباق اورمیه شهرینده  اولماسی، او شهرین توپلوم ترکیبی و کولتورل داورانیشلاریندا چوخ اؤنملی و کسگین ائتگیلر بوراخیردی. "رضائیه پاریس ایران است (ریضایه ایرانین پاریسی دیر." سؤزو گئت-گئده دیللره دوشوردو. 40 نجی ایللرده منیم عمیم اورمیه عدلییه سینده چالیشاردی و من اورا چوخ گئدیردیم؛ فارس کولتورنو یانسیلاما، اورمیه گنجلری ایچینده یایغین بیر شئی ایدی، اوردو ایشچیلرینه قیز وئریب و یا اولاردان قیزآلما، گئنیش و اؤنملی و حتتا گاهدان غورور دویدوروجویدو. گنج توپلوملاریندا آرتیق فارسجا دانیشیلیردی، هئچ بیر یاد دیللی اولمایان یئرده بئله (3). بو ائتگینین اورمیه دن آزی ماراغادا و اورادان آزی عجب شئرده ده واریدی. (4). تبریزده ایسه، چوخدا گؤزه چارپان بیر شئی گؤرونموردو. تبریزین اؤزل توپلوم ترکیبی، هم باشقا کولتورلو و باشقا دیللی ایداره ایشچیلرینی، و همده هامیسی فارسجا قونوشماغا مجبور اولان اردو ایشچیلرینی اؤزایچینده گؤمدوروردو.  آیدین دیر؛ باشقا ایداره لرین ده آزما- چوخ بئله بیر ائتگیلری اولابیلردی، آنجاق اوردونون ائتگیسی داها زورلو و آرتیق ساییلاسی دیر. 

دوغرودور کی پهلوی رژیمی ائله آسیمیلاسیون آماجیلا بو ایشی چوخدان و دئدییم کیمی ریضا شاه دؤوروندن باشلاییب و زنجان، همدان، و قزوینده چوخ، و اورمیه کیمی تورک شهرلرینده نیسبی بیر هیبرید دیل و بعضن کولتورتؤرتمگه بیر قدر باشاریلی اولموشدو، آنجاق تبریز و آذربایجانین قوزئیینه ساری اولان بؤلگه لر و بیر پارا آیری یئرلرده، ایسته دیگی کسگین و یئترلی سونوجلارا چاتمامیشدی (5). بو ایسه شاه رژیمینین گؤزوندن یایینمامیشدی.

قرخینجی ایللرین باشلانیشیندا، محمدریضا شاه، «شاه و خالق دئوریمی» (انقلاب شاه و مردم) آدلی آلتی بندلی (6) و نئچه باشلی، چالیشیقلارا باشلاتدی (7). بو اینانیلمازدیر کی هله ده فئوداللارین اوستونلوک و اوتوریته سی آلتیندا یؤنـَلینن شاه رژیمی، بیردن  بیره سی، «ضیدی فئودال اولوب» اکیـنه جک یئرلرین بؤلونمه سینه (8)، اؤلکه نین صنعتسل اولماسینا، قادینلار آزادلیغینا (9) و «سپاه دانیش» دئیه بیلگی اردوسو یاراتماغا و داها ایکی آیری رئفورمساماغا باشلاسین. من هله، بو «دئوریم»ین ماهییتنه و آنا آماجینا گؤره دانیشماق ایستمیرم، آیریجا بیر مقاله ده بو دئوریمین ایچ آماجینی گؤرستمک اولار، آنجاق بونون بیر بؤلومو یعنی صنعت رئفورمسانماسی،ایندیکی دانیشیغیمیز اوچون اؤنملی دیر.  

هر نَدنله اولور اولسون، آغیر صنعت دئییلن دمیراریتمه کارخاناسی ایصفاهان دا قورولارکن، تبریزی ده بیر صنعت شهرینه چئوریمک، محمد ریضا شاهین آغ دئوریم آدلی گؤردویو ان اؤنملی ایشلریندن بیری ایدیر. بیر سیرا اؤنملی یاریم آغیر صنعته عایید اولان و اصلینده مونتاژ کارخانالاری تبریزده قورولماغا باشلادی. شاه روسلاری یاییندیرماق و ایناندیرماق اوچون، دمیراریتمه کارخاناسینی روسلاردان و تبریزده قویولان کارخانالارین چوخونو دوغو اوروپانین سوسیالیست اؤلکه لریندن آلدی، و بو ایلگیده بو اؤلکه لردن بیر سیرا مهندیس و ایش بیلنلر گتیردی. اوزده، تبریزین بئله بیر مرکزه چئوریلمه سی عاغیلسال بیر سئچیم اولابیلردی، چونکو تبریز، ایکی اؤنملی گؤمروک و یا تیجارت سینیرینین چاتاغیندایدی و تورکییه و یا روس آراجیلا اوروپادان گلن هرنه، بو شهردن گئچیردی، و آیریجا، تبریز کارخانالاریندا اولوشان و اصلینده مونتاژ اولان شئی لر-گویا- داها تئزراق باشقا اؤلکه لره یوللانیلا بیلردی. بو ایشین دیش اوزویدو، آنجاق بونون بیر ایچ اوزوده واریدی، تبریز توپلومونون ترکیبینی دَییشمه اوزو. و بو، اؤنملی گیزلی و هله ده آچیلمامیش آماج، بیزیم اوچون چوخ آغیر باشاگلدی. سونکو اولایلار، ایشین ایچ اوزونو گؤرستمده دیر، و بو ایدعا اوچون، سونکو اولایلاردان باشقا هئچ بیر سنده گرک یوخودور.

تبریز اسگیدن بری بیر تیجارت و گئنیش آل- وئر مرکزی اولموشدور. تبریز بازاری ایرانین و بلکه ده چئوره اؤلکه لرین ان بؤیوک و اؤنملی بازاریدی. تبریز تاجیرلری مشروطیتدن قاباق، تفلیس، باکی و عوثمانلی آراجیلا روسدان و اوروپادان گلن ماللاری ایران چاپیندا ساتیب و ایراندا دوزَلینن خالچا و بو کیمی ماللاری، یاد اؤلکه لره یوللاماقلا اوغراشیردیلار. اونا گؤره ده تبریزین هئژمونیک توپلوم ترکیبی (دئموقرافیسی)، تیجارت و آلیش-وئریش اوزره قورولموشدو، بازارایسه شهرین اورتاسیندا دوروردو. تبریزین شهر نخشه سی هله ده بونو دئییر؛ بازار شهرین اورتاسیندا و یوللار و خیاوانلارین هامیسی، بازارا و اونون چئوره سینده یاپیلان دین مرکزلرینه ساری آخمادایدی، هابئله ائولرده، بازار اورتادا اولماقلا،  گیرده و دالغا حالیندا بازار چئوره سیندَیدیلر. و ائولرین سایی آرتدیقجا، سویا دوشن داشدان یارانان دالغالار کیمی، بازارین چئوره سینده دوزلیب و گئتدیکجه ائو دالغالاری کئنیش و بؤیومکدَیدی. همده تبریز اوروپا و روس یوللارینین آیریجیندا اولماسینا گؤره، دوشونجه، عئلم و کولتور ییغینجاغی و قایناغی ایدیر. باکی، تفلیس، روسیه و ایستانبولا گئدیب قالیب و چالیشان و اورالارین او گونکو یئنی دوشونجه و کولتورنو گتیرن چوخلو تبریزلی و هابئله آذربایجانلی واریدی (10). گونئی اوچون، بیر سیرا تورک دیللی و حتتا ایران اوچون، فارس دیللی کیتابلار و قازئتلر و ژورناللارین ایستانبولدا باسیلیب و حتی یاییلماسی بونا اؤرنک دیر. بئله بیر کولتورون اؤزللیکلریندن ان اؤنملیسی بازارلا سیخ ایلگیده اولماغی دیر. سبب سیز دئییل کی هر ایلکین بیر زاد ایلک اؤنجه تبریزده و الببته کی آدلیم تاجیرلر و بازار آداملارینین یاردیمیلا قورولوب و یا یاپیلیردی. ایلک مدرسه، ایلک چاپخانا، ایلک کولتورل مرکزلر و اونلارجا ایلکین قوروملار تبریز بازارینین هئژمونیسینه اؤرنَک دیر. اؤلکه دیشیندان گتیریلن ماللارین تبریزدن باشقا یئرلره یاییلماسی، او زامان، آزاجیق اولسادا بیر پارا تورکجه کلمه لری فارس و آیری کوتله لرین آراسیندا یایمادایدی. ظننیمجه قاب، قاشیق، قابلاما، بو دؤوردن ایرانین آیری یئرلرینه گئتمیش. و بیر سؤزله ایران تورکچولویو تبریزدن گئچیردی. بئله بیراؤزل دورم و بئله بیر کئچمیش و کولتورله، 1340لاردا صنعتین تبریزده قویولماسی، و تبریزی بیر تیجارت ترکیبیندن بیر صنتعتسل ترکیبه چئویرمه سی، تبریزین موستقیل و اؤزل توپلوم ترکیبینی پلان اوزره دَییشمَسیندن آرتیق، هئچ نه اولا بیلمز. بونونلا، یاریم آغیر بیر صنعت تبریزده یئرلشدیریلیب و کارخانالار تیکیلدی.

• تبریز دَییشیلیر.

صنعتین گلمه سیله: 

 1)  ایرانین هر یئریندن، بئله بیر صنعتله ایلگیلی تخصصوصو اولان هر کیمسه تبریزه کؤچدو. مهندیسلر و یوکسک درجه اوخوموش آداملار، تئکنیسینلر و حتتا اوخومامیش مهارتلی آداملار و بولارا تایلار، بو سیرادانیدیلار. 

 2) تخصوصسوز ایشچیلر ایش تاپیم دئییه ایرانین هر یئریندن و اؤزللیکله آذربایجان کندلریندن تبریزه آخیشدیلار(11). بولارین کندلردن گلنی شهرین کاسیب یئرلرینده و شهر کؤشَنینده و یاد یئرلردن گلن ایشچیلرین چوخو، ایشچیلر اوچون اؤنجه دن و یا گئتدیکجه یاپیلان ایشچی ائولرینده و یا یوخسوللار محلله لرینده یئرلشدیلر. (آیدیندیر کی هم تخصوصو اولان کیمسه لر و هم تخصصوص سوز ایشچیلر فارسجا قونوشماغا گرکلی دیلر، ان آزی، ایلگی قورماق اوچون بولار بیر دیلی و البتته فارسجانی قوللانمالیدیلار.

3)  تبریزین تیجارت ترکیبیندن چیخیب و ایشچی بیر شهره دؤنمه سی، تیجارتین، اؤنجه دن ماراقلار و چکیملر یارادیلمیش، تهرانا و باشقا ایران شهرلرینه قاچماسینا سبب اولدو. اوروپادان گلن ماللار، بوندان سورا، بیر باشا تهرانا و یا «حق العملکارلار» آراجیلا جولفا و بازیرگان و یا تبریز گؤمورکلریندن چیخاریلیب، تهرانا و یا باشقا شهرلره یوللانیردی و داها حتتا (آزاجیق) تورکجه آد قویولان ماللار و یا ماللارین تیکه لری بئله، لاتین و یا فارسجا آدلارلا یئنی دن تبریز و آذربایجانا قاییدیردی و  بئله لیکله تبریز بازارینین تورک دیلینین قورونماسیندا اولان نیسبی موثبت رولو و هابئله کولتور باخمیندان دانیلماز ائتگیسی دَییشیلمه یه باشلادی. البتته کی تبریز داها هامان تبریز دئییلدی. بونونلا، تبریز اؤز اؤزللیگین الدن وئردی و «داها تبریز قالمالی دئییل!» دئییلدی(12).

4)  تبریزه آخین، تکجه اونون ایقتیصادی ترکیبینی دییشدیرمه سینه یوخ، ائله کولتورل ترکبینین ده دییشدیرمه سینه باشلادی. تبریز آیدین و ائلیت و هونر اهلی گئت –گئده تهرانا و باشقا شهرلره آخینا باشلادیلار. تهراندا یارادیلمیش چکیملر و قوروشدورولموش ماراقلار و بو ساحه ده یارانمیش گئنیش ایش بازاری اولاری داها آرتیق اؤزونه ساری چکمَدیدی (13)، و تبریز کولتورو داغیلماقدایدی، و سورا یالنیز اوندان بیر قورو آد قالدی و بیر دونیا قورو اؤیونمه. 

 5) فارس رژیمینین اریتمه قونوسوندا اولان باشقا سیاستلریندن بیری ده تبریز یونیورسیته سینده یاد دیللی اؤیرنجیلرین قبوللوق پایینی چوخالتماق ایدی. 1340 لارین سونلارینا قدر، تبریز یونیورسیته سی اسکی بینالاردا و شهر آرا، داغیناق بیر حالدا اولدوقدا، آرتیق اؤزونه مخصوص و بؤلگه سل بیر یونیوئرسیته کیمی چالیشیردی، اؤزگه میللیتلردن اوردا اوخویونلار واریدسا، پایی چوخ آز بیر فاییزدایدی.  1346- 1347 ایللرینده یئنی، مودئرن و توپلو حالدا اولان بینالار سالیندی و گئت- گئده یاد دیللی لرین پایی قبوللوق اوچون چوخالدی. آیدین دیر کی یاد دیللی لرنن تبریز کوتله سینین اورتاق دیلی یالنیز فارسجا اولابیلردی. گرچی بولارین چوخو اؤیرنجی یاتاقخانالاریندا قالیردیلار، آنجاق هم بو یاتاقخانالارین چوخو شهرین ایچیندَیدیلر و همده اؤیرنجیلرین بیر پاراسی چئشیدلی محلله لرده اؤزلرینه ائو کرایه ائدیردیلر، و بو اوزدن کوتله یله فارسجا قونوشما و ایلگی قورما، فارسجانی داهادا گئنیشلندیریردی. 

6)  بیر یاندان یاد اؤلکه لردن گلن موتخصص ، بیریاندان ایسه باشقا میللیتلی و ائتنیکلی ایرانلیلارین تبریزده ییغیشماسی، تبریزین کؤهنه توخونوشونون دییشیلمه سینده اؤنملی رول اوینادی. قیرخینجی ایللرین سونلاریندا «کوی ولیعهد» دئیه، ائلیتلر و وارلیلار و یوکسک موتخصصلر اوچون بیر شَهرچه نین تبریزین قوزئی دوغوسوندا دوزلمه سی، و هابئله اداره و اوردو ایشچیلری اوچون منظریه آدلی بیر محلله و یا قره ملیک ایشچی ائولرینین یارانماسی سبب سیز دئییلدی. شهر گئت گئده صنعتسل شهرلر کیمی پولاریزه اولوردو. (14)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(1)  بو دؤورده ریضا شاهین آسیمیلاسیون سیاستی اوزره، جمعییتلری کؤچورتمه و هابئله چئشیدلی میللتلر و ائتنیکلردن اولوشدورلان ایداره لر و یا اوردو ایشچیلرینی اؤزل شهرلر و توپلوملارین ایچینه یوللاماق تاکتیکی داها گئنیش آراشدیریلمالی و آچیقلانمالی دیر. بئله دوشونورم بو قونو هم پهلویلر طرفیندن و همده ایرانچی لیغی دوشوننلر طرفیندن گیزلی ساخلانیب، سولچولار ایسه یا بو قونویا وارماییبلار و یا بیلدیکده سوسوبلار. 

 (2) بیر زامان تبریزلیلرین چوخو یاد ائللی لره و یاد یئرلرده یاشایا آذربایجانلیلارا بئله، قیز وئرمزدیلر. اولار دئییردیلر :"اوزاغا قیز وئرمه ریک" بونون بیر یؤنو اوزاقلیق اولسایدی دا، چوخ یؤنو یادا قیز وئرمه مک ایدی. اونا گؤره ده، چوخ سئویب و ائولنمه یه ایصرار ائدنلرین چوخو تبریزده قالمالی اولوردولار. 

(3)  قیرخینجی ایللرده یادیما گلن اورمیه نین پهلوی خیاوانیندا «آنزلی» آدیندا بیر کیتاب ساتان واریدی. هر اورمیه یه گئتدییمده، بو کیتابچییا باش ووروب و هر دن نسه آلاردیم. بیر گون هانسیسا بیر کیتابی سوروشدوم، کیتاب ساتان مندن سوروشدو: "تبریزلیسیز؟" دئدیم: "بلی". دئدی: "اوغلوم بورانین گنجلری و حتتا یاشلیلاری، بئله بیر کیتابلاری اوخومازلار و لاپ دوغروسو هئچ کیتاب اوخومازلار، آزاجیق اوخویانلار وارسا یا گئدیب تبریزدن آلارلار و یا ایکی اوچ دانا بیر کیتابدان گلدیگینده تئز آلیب بیتیررلر. بیزده بونو گؤررک بیر کیتابدان ایکی- اوچ دانادان آرتیق گتیرمه ریک، ساتیلماز قالار الیمیزده". بیلیگیمه گؤره ایندی داها اورمیه دَییشیلمیش و بام- باشقا اولموش.

(4)   مارغا و عجب شئرده، اورمیه نین عکسینه، فارس کولتورونو یانسیلاما و یا گنجلرین فارسجا قونوشماسی یاییغین دئییلدی، آنجاق تبریزین عکسینه قیزلارین یادائللیره اره وئرمه سی گوندَمدَیدی.

(5)  جولفادا اؤزل بیر دورومون اولدوغونا گؤره، توپلوم ترکیبینین دَییشگنلیگینه گؤره دییشگن بیر دیل و حتتا کولتور واریدی. بو دییشگنلیک، گونوزدن آخشاما و حتتا هفته ایچیندن هفته سونونا دک دییشیلمه دیدی. جولفا بیر اؤنملی سینر اولاراق،  چوخ ساییلی گؤمورک و دمیریول، اوردو، شیرکتلر ایشچیلری، «حق العمل کار»لار، توکانچیلار و باشقا ایداره لرین ایشچیلریندن اولوشموشدو. گؤمروک و دمیریولو و اوردونون ایداره بؤلومونده کی ایشچیلر و هابئله «حق العمل کار»لارین چوخو، یاد دیللی دیلر، آنجاق بولارین آشاغی سوویه لی ایشچیلری، شوجاع، شاهمار، علمدار، گرگر و قاراچای و باشقا یؤوره ده کی شهرلر و کندلردن اولشموشدولار. بو آشاغی سوییه لی ایشچیلر سحر تئزدن گلیب و گون اورتادان سورا اؤز یئرلرینه دؤنردیلر. آنجاق بونا باخمییاراق گونوزلر ایداره لرده فارس دیلی تورکجه دن آرتیق و «منطقه» لرده گؤمرویون آشاغی سوییه لی ایشچیلری آراسیندا تورک دیلی فارسجادان آرتیق ائیشیدیلمه دیدی. گون اورتادان سورا فارس دیللیلرین چوخو چئوره یئرلره و یا تبریزه گئدردیلر و شهرلرده قالانلار ایسه یئرلی آداملار، توکانچیلار و آزما چوخ یاد دیللی، آما فارسجا قونوشان آداملار اولاردی، آنجاق هرحالدا آخشاملار تورک دیلینین اوستونلویو واریدی. هفته سونلاری دا بئله یدی. 

(6)  اؤنجه لر قولاغیما دَییلدیگینه گؤره آتاتورکون ده آلتی بندلی بیر اؤنریسی واریدی، یاخشی اولار بو ایکی قونونون فرقلری و آیرینتیلاری آراشدیریلسین.

 ( (7  1357 دن سورا  بیرپارا یازیلار و یا درگیلرده بو چالیشیقلاری هانسی سا، آمئریکالی و یا اینگلیسلی کیمسه و یا قورومون وریندن شاها اؤنردیکلرین یازمیشدیلار. منجه بو ریضاشاه زامانیندان ریضاهین و سورا اوغلو محمد ریضا شاهین ایران آدلی بیر اؤلکه یاراتما گؤرولریندن ایدی، ریضاشاه کؤهنه و وئریمسز تاکتیکلره دایانارق بو گؤروی بوتونلوکله یئرینه یئتیره بیلمه دی و یالنیز ایستعمارین گوجویله یالانچیق بیر تاریخ یادابیلدی و آسیمیلاسیون باخمیندان دا یالنیزگوچون درس و ائیتیم آلانینداکی اوشاقلار و گنجلر اوستونده توپلاشدیردی، محمد ریضاشاه یئنی تاکتیکلره و اؤزللیکله ایقتصاد و رئکلام و توپلوم ترکیبینین کؤکلو دییشدیریلمه سی و هابئله ماراق یاراتما و چکیم تؤرتمه و همده آتاسی کیمی یالانچیق اؤزونه اؤیونمه و آیری میللیتلری آشاغیلاماغا دایاناراق آسیمیلاسیون و دیل اریتمه نی، تکجه اوشاقلار و گنجلرین ایچینه یوخ،  بلکه توپلومون  ایچینه آپاردی. 

(8)  بوتون بو ایشلره ریضا شاه دا گؤرولی ایدیر، آنجاق ایکی اؤنملی نَدنه گؤره بو قونو بری باشدان سؤنوک و سوموت قالدی: اول بوکی ریضاشاه ایش باشینا گلدیکدن سورا اؤزو بیر بؤیوک فئودالا چئوریلمیشدی. ایکینجیسی ایسه، اوزامان ایراندا صنعتین- تقریبن - اولمادیغی و حتتا دوغو اؤلکه لرینه هله گلمه دیگینه گؤره، ریضاشاهین اؤزونون و باشقا فئوداللارین سرمایاسینی صنعته ساری یؤنتمه عاغیلا چاتاسی بلکه ده گووَنیله سی بیر شئی گؤرونموردو.

(9)  گؤرونور کی،  ریضاشاهین «کشف حجاب» دئییه زورلا قادینلارین چادرالارینی گؤتورمه باسقی لاری، اؤزللیکله دینچیلیگین او گرگین شراییطینده بویوروق اوزره، و اونون  چوخدا سئومه دیگی گؤرولرینین بیری ساییلیردی. آنجاق توپلومون گئنیش فاناتیک اولدوغو و ماللالارین یوکسک بیر گوجه مالیک اولدوقلاری و ریضاشاهین بو ایشده باشاریقسیز اولدوغو اوزوندن، باشلامادان یئنیلمه یه اوغرادی. 

(10)  عوثمانلییا گئدن آذربایجانلیلار ایچینده، شبیستر و اونون چئوره کندلریندن گئدنلرین ساییی هامیدان چوخودور. میرزعلی موعجیزده بولاردان بیری دیر. نظره گلن قدیمدن بری شبیستر و چئوره سیندکیلرین آیری یئرلره گؤره آرتیق ساوادلی اولدوقلارینین بیر یؤنو ده ائله بو اوزدن اولوب.

(11)  بو قونو بئله بیر سورغونو اورتایا سوره بیلر کی ندن یئر بؤلومه سیاستی اولدوغو حالدا و کندلی لرین یئر صاحیبی اولدوغو بیر دورومدا، کندلی لر ایش تاپماق اوچون شهرلره و اولاردان بیری اولان تبریزه ساری آخینا باشلادیلار؟ دوغروسو بودور کی،شاهین یئر بؤلمه سیاستی ده ائله بو اوزدن اولموشدو. اؤنجه یالنیز نئچه فاییز «مالیکانه بهره» وئرن خیردا کندلیلر، ایندی کیچیک بیر یئره صاحیب اولدوقدا، هم اکینه گرک اولان خرجلری و همده ساتیلمیش یئرلرین قیسطلارین وئره بیلمیردیلر، اوناگؤره ده یا یئری ساتیب (و یا آزاجیق اولسادا ائله سی قویوب) شهرلره ایشلَمه یه گئدیردیلر. بیر طرفدن ده شاه بو ایشیله صنعتلشدیریرم دئیه، اکین- بیچینی بؤیوک بیر مکانیزه صنعته چئویرمک ایستیردی. بو ایسه خیردا یئر صاحابلارینین الیندن گلن ایش دئییلدی. 

(12)  سانیرام قدیم تبریزده یاشایانلار، «داها تبریز قالمالی دئییل» جومله سینن تانیشدیلار. تبریز کارخانالارینین چوخالماسیلا و چئشیدلی کولتورلو ایشچیلرین آرتماسیلا، بو سؤز و «کارخانا شاییرد» سؤزو یاییلمیش سؤزلردن اولدو. هله ده چوخلاری اونوتماییب کی پنجشنبه لر ناهاردان سورا و جمعه گونلری و حتتا سیرا گونلر، بیرپارا عائله و آرواد اوشاق، پهلوی خیاوانینین قوزای طرفیندن گئچمزدیلر. اولارجا او طرف کارخاناشاییردلارین گزدَگی (گزَن یئری، دولانان یئری و پارکی) ایدیر. 

(13)  بونا اؤرنک، من قیرخینجی ایللرده  یالنیز اونلارجا رسسامین تهرانا گئتمسین گؤردوم، بولارین چوخو یالنیز و یالنیز تهراندا اولان «دانشکدۀ هنرهای زیبا» گؤزل هونرلر فاکولته سین بیتیرمک و سئودیگی ایشی تاپماق و اؤز اثرلرین تهراندا یاخشی ساتابیلمک آماجیلا تهرانا گئتدیلر.

(14)  1340 لارین سونلاریندا کوی ولیعصرین تبریزده یارانماسی، یالنیز احتیاجلار اوزره اولمادی، بوشهرچه نین ائله بیر زاماندا دوزلمه سی، هارادان مالییه لشمه سی و اورتاقلارینین کیم اولدوسو، و نَدن یارانماسی آرتیق آراشدیریلمالی قونولاردان بیری دیر.