اسد بهرنگی، راویی رهایی یافته از تندباد حوادث.

  مسعود اورنگ 

مسعود اورنگ:

اسد بهرنگی؛ راوی رهایی یافته از تندباد حوادث

آثار به جا مانده از اسد بهرنگی درباره برادرش صمد گذشته از برخی داوری های وی در روایت مرگ نابهنگام او – تبلوری زیبا و زلال از زندگی و تلاش های نسلی از فعالان ادبی و هنری این جامعه در برهه ای از تاریخ استبداد زده دیر پای این مرز و بوم می باشد که با بی تابی و بی قراری عاشقانه و صادقانه ای برای در انداختن طرحی نو و زیستن در جهانی انسانی و عادلانه تری پیکاری سترگ را آغاز کردند .

نوجوانی و جوانی این نسل عمدتاً مصادف با دورانی بود که پس از شکست نهضت ملی – دموکراتیک آذربایجان در سال 1325 وجنبش ملی ایران در سال 1332 و با تاراج آمال و آرزوهای مردم به­پاخاسته و در سایه استقرار حاکمیت فضای خفقان، ترس و تزلزل، اراده جمعی توده های متوسط و زحمتکش برای رهایی از چنین موقعیت دردناک و ناانسانی تضعیف شده و بی اعتمادی گسترده به هرگونه حرکتی مردمی و تحول طلب شدت یافته و فعالیت تشکیلاتی و گروهی در زمینه سیاسی و فرهنگی به زوالی تراژیک محکوم و نهایتاً به بیراهه­های بی عملی و یاس آفرینی کشیده شده بود و علی رغم برخی تلاشهای پراکنده و ضعیف راه آفرینش خلاقانه و شوربرانگیز برای انعکاس واقعیت های زندگی مردم، به ویژه لایه­های فرودست جامعه و چگونگی مناسبات آن با طبقات اقتدار طلب و غارت گر و وابستگان آنان بسته تر می شد .

 در دوران قدرت گیری مناسبات سرمایه­داری وابسته حاکمیت وقت به یاری بوق و کرنای تبلیغاتی انحصاری و با بهره گیری از نقش آفرینی کارگزاران ناآگاه یا خود فروخته و بیگانه با مردم، تلاش پیگیرانه و مداومی را راه انداخته بود که تغیرات روبنایی سست و بی محتوای تحمیل شده به جامعه را در قالب اصلاحات رادیکال و متناسب با خواست و نیازهای جامعه به باور همه اقشار مردم به قبولانند. ترقی خواهی و مدرن گرایی رایج آن دوره در همه لایه­های دولتی و گروه های شبه روشن فکری وابسته – صرف نظر از بعضی خلاقیت­های ترقی خواهانه و استثنایی – عمدتاً با واقعیت های موجود جامعه و نیازهای اساسی آن شکافی عمیق داشت. در چنین فضای پیچیده و متناقضی بود که نسل جدیدی  از روشن فکران معترض، مبارز، پرسشگر و آرمان گرا به دنیایی درگیر با تغییرات شتابان داخلی و جهانی گام می­نهادند و در گوشه و کنار این سرزمین سر بر می­آوردند .

 کتاب (برادرم صمد بهرنگی) و دیگر نوشته­های اسد درباره صمد علاوه بر باز آفرینی صحنه­های جذاب و دلنشین از روند مبارزات و حرکات مردم، تصاویری جذاب و گویا از شکل گیری عاشقانه مردمی صمد و هم نسلان مبارز و تعهد او را باز می­نمایاند .

شاملو به درستی می­گوید که «صمد غول تعهد بود». مفهوم تعهد برای صمد فقط تلاشهای سترگ و ارزنده او نبود که در گشایش دایره محدود نویسندگی ادبیات فرمالیستی کودکان با سخت کوشی انجام می­داد . مفهوم تعهد آن نبود که مبارزه­ای و مقاومتی در برابر فرهنگ مبتذل و عقب مانده و منحط حاکم در پهنه ادبیات و ترجمه و البته در اندازه توانمندی های خود سامان دهد و در خلق ادبیات مقاومت و مبارزه،شیوه­ای متفاوت و حماسه گونه آفریند. مفهوم تعهد حتی این نبود که با عشق بی­پایانی که به زبان مادری خود داشت و فارغ از هر گونه تفکر و گرایش برتری جویانه نژادی و  قومی با جمع آوری نمونه­های درخشان ادبیات مردمی آذربایجان و با ترجمه­ها و انتقال متقابل آثار ممتاز ادبیات معاصر فارسی و ترکی به ابتکاری بدیع و شگرف دست می­یازید و برای گسترش زبان مادری و اثبات حقانیت و رسمیت دادن به آن تلاشی بی­دریغ و خستگی ناپذیری می­کرد . بل تعهدی فراتر از هرگونه مفاهیم و برداشت­های روشن فکری و اندیشه ورزی معاصر خود، صمد با باور و یقینی تزلزل ناپذیر و با یاری همگامان صادق خویش در روند پر پیچ و خم جامعه ناموزون ایده­هایی را می­آفرینند و می­گسترانند که در آن زمانه نشان و شاخصی دیگر دارند؛ و با گذر از این برهه و آغاز مرحله­ای دیگر از مبارزه طولانی آزادی خواهی ملیت­های در بند روشن می­گردد که بهای چنین باور و تلاشی در انتهای راه به احتمال یقین فدا کردن جان و گذشتن از همه مواهب بخشیده شده به انسان در زیباترین و شیرین ترین فصل زندگی یعنی جوانی بی­بازگشت است. تعهدی است از آن گونه که رهروان و کوشندگان این مسیر سخت و دشوار، آگاهانه و با آرمان گرایی راستین برای خیزشی بزرگ و برای درهم ریختن مناسبات فرتوت و پوسیده ساختار رو به زوال و نفی قدرت دیکتاتوری تدارک می دیدند تا حقیقت جامعه گرایی را اثبات و در چنان زمانه تلخ و نامردمی، منادی رهایی از ستم و تبعیض و بی عدالتی گردند. تعهدی است که در دیگر روشن فکران و به ویژه معلمان جوان و آگاه آن چنان شور بیداری و آگاهی بخشی می آ فرینند که (راه صمد) با تلاش و امیدی وصف ناپذیر مسیر پرافتخار روشنگری را، برای آنان می گشاید تا در میان کودکان و نوجوانان روستاها و شهرها، کارگران و کشاورزان بر خلاف القائات جریان حاکم، در ایده ها و رفتارها و وابستگی های آنان تحولی تاثیر گذار خلق کند؛ و مهم تر از همه تعهدی است که در ذهن و وجدان هر انسان آگاه و بیدار، از ضرورت تغییر نگرش به حوزه مسائل فرهنگی و سیاسی و حتی مبارزاتی ویژه و مناسب با شرایط و نیازهای آن دوران مباحثی جدی و تامل برانگیزرا مطرح می­نماید.

 در ارائه این گونه نگرش گذشته از گرایش به نوعی از رومانتیسم انقلابی، صمد بی باکانه تا آن جا پیش رفت که گاه فراتر از مرزهای اخلاقی مرسوم، فرومایگی و سالوسی مدعیان کاذب اخلاق و تجدد طلبان تهی از باورهای انسانی را در گفتار و نوشته هایش به باد تمسخر تندی می گرفت و رفتار و سیمای دروغین آنان را با لحن نیشخند آمیز و طنزی کمیک، بی رحمانه افشا می کرد. کار بزرگ اسد روایت شکل گیری شخصیت صمد در برهه های گوناگون زندگی کوتاه لکن غریب اوست و در این روایت صادقانه صمد آن اسطوره یگانه و دست نیافتنی دلخواه مبلغان سیاسی صرف و یا چهره مطلوب هواداران عدالت فقر گرایانه یا آرزو مندان خیالی ناجی بشریت و جامعه از شر ظالمان و ستمگران نیست. انسانی است زمینی با ویژگی های ذاتی شخصیت خود و متاثر از شرایط دگرگون پذیر و جاری زمان که در این سرزمین و دنیای بزرگ تر و فراتر از مرزهای جغرافیایی اتفاق می افتاد. اسد با ظرافت تمام و موشکافانه ای تکوین شخصیت صمد را در برش­های تاثیر گذار زندگی شخصی و محدوده خانواده و حضور یاران نجیب و بی بدیلش را با زمینه­های روشن و کارکرد پیشروانه و باز آفرینی صحنه­های تکرار نشدنی بخشی از تاریخ ما را در دهه های 30 و 40 به خوبی نشان می دهد.

 گذشته از این، اسد به نوعی ادامه دهنده راه صمد در ژانر ترجمه نیز بود بررسی و توجه به ترجمه­های صمد در زمان کوتاه فعالیت ادبی­اش بیانگر گرایش او به بر گردان آثار برتر در مایه طنز و کمیک بود و آنانی که با تاریخ جنبش های انقلابی ایران در سده بیستم آشنایی دارند بی تردید با نقش به یاد ماندنی (میرزا علی اکبر صابر) سراینده کتاب (هوپ هوپ نامه) در شکل گیری شعر مبارز و ادبیات انقلاب مشروطیت آشنا هستند. ترجمه اسد بهرنگی از کتاب عباس زمانوف با عنوان (صابر و معاصرین) او نمونه قابل توجهی از ترجمه ای روان و ماندگار در این زمینه است. اسد همچنین مترجم کتاب (ماهی سیاه کوچولو) شاهکار صمد، به زبان ترکی آذربایجانی است که در مقایسه با سایر ترجمه های انجام شده از این کتاب، از سطحی برتر و قابل ملاحظه برخوردار است .

 دیگر کار ارزنده اسد جمع آوری و نگه داری میراث ارزنده و رنگارنگ صمد و بهره­گیری مناسب و انتشار آن در راستای روشنگری­های آتی و تاثیر در رشد افکار مترقیانه مردم ایران در مبارزات ضد دیکتاتوری است  مسئولیت پذیری اسد با توجه به موقعیت خاص او در خانواده بهرنگی و حلقه دوستان و یاران به جا مانده و رهایی یافته از تندباد حوادث ناگوار و خونبار روزگار گذشته، فرصت و امکانی را نصیب وی کرد که عمدتاً برای زدودن پاره ای از ابهامات از آیینه نوجوانی صمد و در هم آمیختگی فعالیت های فرهنگی و مبارزاتی او با یارانی هم چون دهقانی ، نابدل ، سعادتی ، مناف و دیگران را روشن سازد و ماندگار شود .