میف یوخسا تلمیح ؟
ناصر مرقاتی
ناصر مرقاتی
میف یوخسا تلمیح؟
سایین اوخوجولار!
بیلدییزه گؤره، بیر آی یاریم اؤنجه سایین جعفر بزرگ امین، هادی بی قاراچایین یازدیغی بیرمقالهیه قارشی بیر تنقید یازاراق، اوردا منیم شعریمین میفیک بیر شعر اولدوسونا ایکی یؤنلو یاناشمیشدی. و سونوجدا شعرلریمی بیر میفیک شعر دوشونرک، تنقید ائتمیشدی.
من بئله بیر دوشونوشون قارشیسیندا اوچ بؤلوملو «این قلم است نه شمشیر آخته!» آدلی مقالهده شعریمین بیر میفیک شعر اولماماسینی گؤرستمیشدیم.
ایکی گون اؤنجه حؤرمتلی هوممت شهبازی، منیم دؤرد آی قاباق قادیر بی جعفری آدلی بیر گنجله ائتدیگیم بیر موصاحیبهنی اؤز سایتینا یئرلشدیریب و ائلشن بی بؤیوکوند ایسه اونو فئیسبوکدا یاییمیشدی. بو موصاحیبهنین 12 ینجی سورغوسوندا منیم اؤزلـلیکله آوروپا میفلریندن فایدالاندیغیمین و نییه آذربایجان میفلریندن فایدالانمادیغیمین نهدنینی سوروشموشدو. منیسه سورغونون جاوابین یازمیشدیم. گئچن گئجه من فئیسبوک دا گزیشهرک، اوردا چوخ حؤرمتلی بیر دوستون بیر یادداشتین گؤردوم:
“… Mən sayın Nasır bəyin qoşuğunun da, yazınsal düşüncələrinin də içdənliyinə dəneyimindən dolayı çox inanıram. Ancaq dünən nasır bəy qoşuqlarına mitologiyanı unudqanlığa salır bu gün isə bunu deyir ;
"ظننیمجه تالانمیش گونش کیتابینین اؤزو و اتک یازیلاری و یا آچیقلامالاری چوخدا یاخشی اوخونولماییب. سیز اوردا سومئر، بابیل (بینالنهرین)، گینه (آفریقا)، تورک، و اوروپا (یونان و کریستیانلیق) میفلرینی اوخویورسوز. بیر اورا باخین گؤرون اوروپا میفلرینین پایی بو میفلرین ایچینده نهقهدر اولور؟ یوخسا اوردا لاتینجه گلن هر بیر آد میف ساییلیب." „
من سایین او دوستون جوابین یازسامدا، سورا دوشوندوم کی اولابیلر آیری اوخوجولار دا بئله بیر قونویا گؤره یانیلسینلار. اونا گؤره ده بوردا موصاحیبهنین 12 ینجی سورغوسون گتیرهرک، گئچن ایل تلمیحه گؤره یازدیغیم مقالهنی آشاغیدا یایاجاغام.
بو موصاحیبه نین اون ایکینجی سورغوسو و جوابی بئله دیر:
سیز عومومیتله « تالانمیش گو.نش» شعیر توپلوسوندا آوروپا میفیندن یارارلانمیش سینیز. بونو تنقید ائدنلرده وار. سیزجه آزربایجان میفیندن یارارلانماق داها الوئریشلی دئییل می؟
ظننیمجه تالانمیش گونش کیتابینین اؤزو و اتک یازیلاری و یا آچیقلامالاری چوخدا یاخشی اوخونولماییب. سیز اوردا سومئر، بابیل (بینالنهرین)، گینه (آفریقا)، تورک، و اوروپا (یونان و کریستیانلیق) میفلرینی اوخویورسوز. بیر اورا باخین گؤرون اوروپا میفلرینین پایی بو میفلرین ایچینده نهقهدر اولور؟ یوخسا اوردا لاتینجه گلن هر بیر آد میف ساییلیب؟
بو بیر یاندا دورسون، من 1376 دا ایلک دفعه اولاراق تبریز آدینهسینده تورک میفلرینی تانیتماغا باشلامیشام. اوندا تورک میفی هله ائلهده قولاقلارا توخونمامیشدی.
آما شعرنن میفین ایلیگیسینه گؤره دئمهلییم: شعر میف اوچون دئییلمَز، بلکه عکسینه میفلرین شعرده گتیریلمهسی شعرین معنا و ایماژینی دولغونلاندیرماق اوچوندور، یعنی میف شعرین ایماژینی گوجلندیرمک و آنلامینی درینلندیرمک اوچون شعرده گلر، عکسینه یوخ! ایندی سورغو بو دور؛ ایتیریلمیش عدالت آنلامینی درینلتمک اوچون «آذربایجان میف»لرینین ؟!! ایچینده عدالت تانریسینی هاردان تاپمالیدیم؟!! یوخسا من اؤزوم بیر میف یاراتمالیدیم؟!!! و یا سیز دئیَن هانسی بیر «ال- وئریشلی» آذربایجان میفی وار کی ارکین ویران اولماسینی، توراتدا یازدیغیندان داها درین و تآثیرلی و گؤزهل گؤرستسین؟
بیر زادیندا وورغولاماسین لازیم گؤرورم. شعر، ادبییات و یا هونر باغینی حئصارلاییب ارهمیک و چورباسمیش بیر باخچایا چئویرمهمهلیییک. بیر عومور بئش- اون مئتیرلیک بیر جیزیق ان- بویوندا گئدیب- گلمهنی تبیلغ ائتسک اوندا گونئی خالقینی کورافهیملییه یولوخدورماق ایستهمیشیک. اومورام بئله اولماسین.
و گئچن ایل شعر صنعتلری آدی آلتیندا یازیب یاییدیغیم «تلمیح» آدلی مقاله بئله دیر:
تلمیح
"قاری ننه گئجه ناغیل دئینده
کولک قالخیب قاپ باجانی دؤیَنده
قورد گئچینین شَنگولوسون یئیَنده
من قاییدیب بیرده اوشاق اولایدیم
بیرگول آچیب اوندان سورا سولایدیم." حئیدربابا
تلمیح نثر، دانیشیق دیلی و شعرده سؤزون تاثیرینی قات-قات گوجلندیرن و آنلاملاری داهادا درینلشدیرن و ایستعاره و تشبیه کیمی ان ایشلک صنعتلردن بیریدیر. بو صنعتده شاعیر و یا یازیچی اؤز اثرینده تانینمیش بیر تانینمیش ناغیل، دئییم، اولای و یا اینانجا یالنیز بیر کیچیک اشاره ائتمکله سؤزونو داهادا درین و دهادا مایالاندیریر. هر بیر شاعیر و یا یازیچی نه قدر تلمیحدن گئنیش حالدا -آنجاق یئرینده و باجاریقلا- فایدالانا بیلسه، او قهدر اونون درین بیلگیسی و باجاریغینا دلالت ائدر.
عرب و فارس ادبییاتیندا بونا هم تلمیح و همده تملیح دئییلیب. بوتئرمینلرین ایکیسیده عربجهدیر. تملیح: ملح = دوز سؤزوندن، دوزلاندیرما، مزهلندیرمه، دوز سَپمه و تلمیح: لمحه = گؤز اوجو باخماق، بیر آن نظر سالماق و بیر گؤز قیرپیمی باخماق و یا اشاره ائلهمک معناسیندا دیر. شعر صنعتینده هر ایکیسیده بیر آنلامی ایفاده ائلیر.
تملیح و تلمیح بیر صنعتین ایکی اوزو ساییلا بیلر:
1. شعرده، یازیدا و دئییده، مزهلی و گولمهلی دئییملر، اینانجلار ، میفلر، ناغیللار و سؤزلره اولونان اشارهیه تملیح و یا دوزلاندیرما و یا دادلاندیرما دئمک اولار. موعجیز شبستری بئله نوع تملیحلرین ان گؤرکملی ایشلدنلریندن بیری دیر. اؤرنکجه عاشیق پریشان آدلی شعرینده:
"رسوم عشق و محبتدن آنلاماز موفلیس
بیلر دوشابی اولان لذتین مربانین"
«دوشاب و مربا» سؤزلری، خالق ایچینده یایغین "دوشاب آلمیشیق موراببا چیخیب" آتماجاسیندان تملیح دیر.
2. شعرلرده، یازیدا و دئییده جیددی دئییملر، ناغیللار، اینانجلار، میفلر، و سؤزلره اولونان اشارهیه تلمیح و یا مثلن تورکجه ده «گؤز یاییندیرما» کیمی سؤزلر دئمک اولار. اؤرنکجه:
"آرازیم آینا- چراغ قویمادا آیدین شافاغ اولدو"
اشاره دیر خوش یوٌمنلیک اوچون بیر یئنی ائوه و یا یئره گئدنده آینا- چراغ آپارماق دَبینه.
(*بیز بو مقالهده بولارین هر ایکیسین تلمیح آدی آلتیندا گتیرهجهییک.)
شهریارین شعرلرینده تلمیحین ان گؤزل اورنکلرینه راست گلمک اولار:
"قورد گئچینین شَنگولوسون یییَنده" مصراعسی «قورد و گئچی» ناغیلیندان،
"اودا سن تک آتار اولدوزلارا شعریله کمندی،
اودا سیمرغ دان آلماقدادی فندی" «زال و سیمرغ» ناغیلیندان، تلمیحلر دیلر.
فضولینینن شعرینده:
"پنبه یه داغ جنون ایچره نهان دیر بدنیم"
«پنبهیه داغ جنون» اسکی زامانلار عوام حکیملینده «دَلینی پنبه داغ» ائتمک اینانجیندان بیر تلمیح دیر. و:
"آنجاق آنکیدونون اؤلوم سیررینی اؤیرهننمهدیک"
(تالانمیش گونش/گئدک/ ناصر مرقاتی)
«آنکیدونون اؤلوم سیرری» بیر تلمیح گیلگهمیش ناغیلیندان.
اینگلیس دیلینده بو صنعته allusion دئییرلر، و «تی. اس. ائلیوت» اینگلیس دیلینین بؤیوک شاعیری اؤز شعرلرینده گئنیش حالدا بو صنعتدن فایدالانیب:
"لئمان گؤلونون قیییسیندا ایلهشیب و آغلادیم"
(الیوت/ چوراق اؤلکه)
ائلیوت بو سؤزو زبور کتابینین 137ینجی مزموری «بابول چایلارینین قیییسیندا ایلهشدیم، هَن، و آغلادیم..." دان آلیب و بابول چایلاری یئرینه سویس ده اولان «لئمان» گؤلون قویوب.
و یا:
"...تکجه
بو آل رنگلی قایانین آلتیندا کؤلگه وار"
بو میصراعدا اولان «قایا» سؤزو ده «عیسا»نین «من بو قایانین اوستونده اؤز کلیسامی تیکهجهیم» سؤزوندن بیر تلمیح دیر. سورالار کریستییَنلیک اینانجیندا، عیسانین دئدییی سؤزه اساسلاناراق، ائله عیسانین اؤزونهده، «قایا» دئدیلر.
باتی نثرینده ده (رومان و یا قیسسا ناغیل) بو صنعتین گئنیش ایشلهیی وار. ویلیام فالکنئرین چوخلو اثرلرینده قارا کریستینلرین دینسل قوشوقلارینا، موقددس کتابین ناغیللارینا و یا قارالارین تاریخلری و یا ناغیللارینا راست گلمک اولار. «هاوثورن» و «هنری جیمز»ده اؤز اثرلرینده بونودان فایدالانیبلار.
چوخ زامان تلمیح و یا تملیحنن ارسال المثل (مثل گتیرمه) و هابئله ایقتیباس آراسیندا یانیلما اولار:
1- ارسال المثل (مثل گتیرمه)ده بیر مثلین هامیسی یازی و یا شعرده گلر حال بو کی تلمیحده بیر دئییمه، یا مثله یالنیز قانیلدیغی قهدر اشاره اولونار.
2- فارسجا شاعیلرلیک تئرمینولوژیسی «واژهنامه شاعری» ده ایقتیباسدان اولونان تعریفه اساسلانساق، ایقتیباسنان تلمیحینده آیرینتیسی مثل گتیرمه (ارسال المثل) کیمیدیر؛ یعنی ایقتیباسدا بیر حدیثین و یا بئیتین هامیسی گلر، حال بوکی تلمیحده یالنیز اونون دویولدوغو قهدر اولان بیر پارچاسینا اشاره اولونار. بو باخیمدان ایقتیباسنان تلمیحین آراسیندا آیرینتی وار.
* بیز ایقتیباس تئرمینینه گؤره دانیشاندا تلمیحنن ایقتیباس آراسیندا اولان ایلیشگیلره گؤره آرتیق دانیشاجاییق.
مقاله نین آدرئسی: yazi.blogsky.com/1389/03/10/post-102/
ناصر مرقاتی/ برلین/ 26/ 4/ 20010
گؤروندویو کیمی بوردا هئچ بیر پارادوکسال آیرینتی یوخدور، بیرداها دئیرم : منیم شعریم میفیک بیر شعر دئییل، بلکه من میفلر و سمبوللار، آتا-باباسؤزلری و چوخلو باشقا قونولاری بیر تلمیح کیمی ایشلتمیشم. بیر میفیک متن و یا میفیک شعر ائله بیر متن و یا شعردیر کی اونون آنا قونوسو و اصلی آخیمی میفیک اولسون. یوخسا میفه اولان هر بیر اشاره میف ساییلابیمز.
ناصر مرقاتی 31/ جولای / 2011 برلین