.

.

 

٫ 

  فولکلور دونیامیزدا قادین عطری 

  علیرضا صررافی

 

 

علیرضا  صرافی:

فولکلور  دونیامیزدا  قادین  عطری   

 

فولکلورلا اوغراشماق هر زامان منی اوشاقلیغین قوس و قزحلی دونیاسینا گؤتوروب،آپاریر. بو دونیایا گیرینجه داها چیخماغیم گلمیر. سانکی آنانین ایستی قوجاغینا  سیغینیب، شیرین دیللرینی قانا-قانا دینلهییرم. اونون بویاوخشایان باخیشلاری آلتیندا یورولمادان اویناییرام، سئحیرلی ناغیللار  دونیاسینا دالیرام، نه دئولردن قورخورام  نه جاناوارلاردان، منی قوردا  وئرمز کی آنام! 

نازلاماسیله اؤیونور،  لایلاسیلا  اویورام...

بیر قوش کیمی یووامدان اوچوب، بوداقدان  بوداغا  قونور باغدان باغا، داغدان داغا  کؤچورم. سودان  گلن  سورمهلی  قیزین الیندن سو  ایچیرم. اورگیمدن بیر تئل قوپاریب چالیب چاغیریرام،  توی دویونده هالای  چکن  گؤزللرله  اویناییب، گولورم و آرازدا  بوغولان  سارا اوچون آغلاییرام.

نه زامان فولکلور  دونیاسینا گیریرم داها  چیخماغیم  گلمیر سانکی طیلیسمه دوشموشم. 

ائشیتدیگیم  نازلامانی یئدیگیم  دولمادان، آییرد ائدنمیرم، ایکیسینین‌ده عینی عطری، عینی دادی وار. قیز سسینی، قیزیل سسیندن آییرد ائدنمیرم.  بو  نه سئودادیر هئچ  اؤزوم ده بیلمیرم.

آنجاق اونو بیلیرم کی منیم ایتمیش اؤزلوگوم، کیملیگیم بوردادیر. اصلیم بوردادیر، اصلیم اولماسایدی بو  داغلاردا نه گزردیم؟

غربت ائلده غفیلدن وورولوب، آتیمدان دوشسم، آنامین سودویله، داغ چیچگین یاراما ملهم ائدین. اؤلسم  قبریمی یول اوسته قازین، سئوگیلیمین یولو  دوشر.

فولکلور دونیاسینا گیردیمی، داها چیخماغیم گلمیر. 

سن  دئمه  آنالارین قایغیلی  باخیشلاری، باجیلارین مهریبان اللری، سئویب سئویلن گؤزللرین  محبت  تئللری  چکیب  ایچینده  ساخلاماق  ایسته‌ییر  منی.  سن  دئمه  بو  دونیانین  اساس  معماری  قادینلار  ایمیش.  طیلیسمی ده اونلارین الینده، آچاری دا. 

***

ایندی  ‌کی  ‌بئله‌دی  ‌قویون  ‌بیر ‌داها ‌آچیق گؤزله، فولکلوروموزون ‌کوچه‌لرینده دولانیب، قادینلارین بو  ‌دونیاداکی  ‌وارلیغینی یوخلویالیم. 

بونونچون ‌توپلومون ‌باشقا کیچیک بؤلوملرینه ‌نظر سالماغیمیزدا فایدا ‌وار سانیرام. 

بیلیندیگی ‌کیمی هر ‌بیرصینیف،  ‌یا خود ‌ایجتیماعی قروپون ‌اؤزونه مخصوص فولکلورو  ‌وار، ‌مثلا  شهرلیلر،  ‌کندلیلر و ائلاتلارین ‌عمومی  ‌و ‌اورتاق ‌فولکلورلاریندان ‌باشقا هم ‌ده ‌اونلارین ‌اؤز  فولکلوروندان  ‌دا  ‌بحث  ‌ائتمک  ‌اولار، ‌نئجه ‌کی  ‌آتا-بابادان  ‌شهرلی ‌اولان بیریسی ‌"ساغین  ‌نغمه‌سی"نین  ‌نه ‌اولدوغونو بیلمز،  ‌بیلن وارسا ‌دا  ‌او  ‌کندمنشالی ‌بیر ‌شهرلی ‌اولمالیدیر. یاخود ‌بوگون  ‌شهرلریمیزده  "فوتبال  ‌فولکلوروندان"  ‌بحث  ‌ائده  ‌بیلدیگیمیز ‌حالدا، کؤچری  ‌ائلاتلارین  ‌ایچینده  ‌بلکه‌ده  کؤکوندن  ‌فوتبالین  ‌نه  ‌اولدوغونو  ‌بیلمه‌ینلر  ‌آز  ‌دئییل،  ‌بئله‌لیکله ده  ‌فوتباللا  ‌هئچ ‌بیر ایلیشگیده  ‌بولونمایان ‌بو ‌و ‌دیگر سوسیال قروپلار ‌فوتبال فولکلورونو دا ‌بیلمزلر. ‌بیلسه‌لر ‌ده ‌بونو بیرباشا شهر  کولتوروندن آلمیشلار. 

داها کیچیک صینیفلار ‌و قروپلارا ‌گلدیکده ‌یئنه ‌ده عینی‌ ایله  ‌بو  ‌مسئله‌ ‌ایله ‌اوز به اوز ‌اولوروق. مثلا  ‌شهرلریمیزده ‌چئشیتلی ‌پئشه‌لرده ‌(خصوصیله ده داها  ‌قدیم و گلنکسل ‌پئشه‌لرده)  ‌بیر اؤزفولکلور  ‌یاشاماقدادیر، مثلا دمیرچیلیق، ‌چؤرکچیلیک، باشماقچیلیق، قالایچیلیق، فرش‌توخوما، قیزیلچیلیق، آل-وئرچیلیک،  ‌سینیقچیلیق،  ‌بویاقچیلیق،  ‌دولگرلرلیک  (نجارلیق)،  ‌معمارلیق،  ‌عطارلیق  ‌وس.  ‌پئشه‌لرینه  ‌عایید بیلگیلر ‌و ‌ایش ‌اوسلوبلاری سینه‌دن سینه‌یه، نسیلدن ‌نسیله گلیب  ‌بیر"خالق ‌بیلیمی" کیمی  ‌اونلارا ‌چاتمیشدیر، همین پئشه‌لرین اؤزونه ‌مخصوص سؤزجوکلری، ائتنوگرافیسی و ‌ادبیاتلاری و..  ‌واردیر. 

‌سون ‌نئچه یوز ‌ایلده باش‌وئرن شهرلشمه و صینیفلاشمانین فولکلوروموزدا بو قدر ‌یئر آچدیغی حالدا،  ‌خیلقتین ‌اولیندن ‌توپلوملارین ‌یاریسینی ‌تشکیل ‌ائدن، ‌اوشاقلارین ‌تربیه‌سی و ‌ائو ‌ایشلری کیمی ‌بیرچوخ  ‌مسئولیتلری ‌بوینونا ‌گؤتورن، ‌شاهلاری، پهلوانلاری ‌گؤزللیگی ‌قارشیسیندا ‌دیزه ‌کؤچورن، ‌ائولر دؤشه‌ین،  ‌مرداوغوللار، قهرمان ‌قیزلار بؤیودن ‌و ‌بوتون ‌اینسانلیغا آنالیق‌ائدن قادینلارین فولکلورونو گؤرمزدن کئچه  بیلمریک.

اونلارین ‌سوسیال ‌حیاتدا بؤیوک روللارینی دانماق ‌اولماز. مثلا کند حیاتیندا، خالچا، کیلیم ‌توخوما، چؤرک  ‌یاپما، سود ساغما، حصیر توخوما، میوه ‌ییغما، ‌قیش ‌زوماری حاضیرلاما، ‌تیکیش ‌تیکمه و...  ‌بو  ‌کیمی  ‌ایشلر تمامیله ‌قادینلارین ‌بوینوندادیر. ‌بوندان علاوه  ‌هم‌‌ده کیشیلرین  ‌بیر ‌چوخ ایشلرینه قادینلار یاردیمچی  ‌اولاراق قاتیلارلار. 

خالق یاشاییشیندا اؤنملی روللاری ‌اولان قادینلارین، گوجلو ‌بیر "خالق ‌بیلیم"ینه ده یییه‌لنمه‌لری چوخ  ‌طبیعی  ‌بیر ‌حادیثه دئییلدیر. 

‌حتی فولکلورون ‌بعضی ‌بؤلوملرینین صیرفا ‌قادینلارین واسیطه‌سیله ‌یارادیلماسینی ادعا ائتمک اولار...  ‌مثلا: اوشاقلار اوچون ‌اوخونوب، دانیشیلان ‌لایلالار،  ‌نازلامالار، ‌ناغیللارین یارادیجیلاری ‌آنجاق ‌آنالاردیر.  ‌بوتون ‌بونلاردا ‌آنالارین ‌نجیب آرزو ‌ایستکلرینده اؤز ‌عکسینی ‌تاپمیشدیر. 

بیر ‌چوخ بایاتی،  ‌آغی، سایا‌نین دا ‌هم ‌محتواسینا، هم‌ده ‌اونلاردا ‌ایشلنن  ‌بعضی سؤزجوکلرینه گؤره  ‌قادینلار طرفیندن یارانماسینی ‌تثبیت ‌ائتمک اولار. 

مراسیملره گلدیکده ‌بیر چوخ مراسیملریمیزین ‌یارانیب ‌ایجرا ‌اولماسیندا قادینلارین ‌آنا ‌روللاری ‌‌اولدوغونو  ادعا ائتمک ‌اولار. ‌میثالچون توی مراسیملری  ‌عموما قادینلارین ‌واسیطه‌سیله یارانمیش ‌و ‌اونلارین  ‌واسیطه‌سیله ده مدیریت اولور. ‌بو ‌آرادا کیشیلر ‌آنجاق ‌بو مراسیملرده ‌بیر ‌اویونچو کیمی بویونلارینا دوشن  ‌وظیفه‌نی ‌یئرینه ‌یئتیررلر. 

منه قالسایدی ایچینده بیر چوخ آنالارین دا اؤیودلو سؤزلری بولونان "آتالار  سؤزو" یاخوددا "آتا-بابا سؤزو"  یئرینه "آتا-آنا سؤزو"  ترمینینی ایشلدردیم. 

آتالار "یووانی دیشی قوش قورار"-  دئمیشلر... دوغرو دئمیشلر. ائو دؤشمه‌، اونا دوزن‌وئریب،  سلقه‌یه  سالما ایشلری نسیلدن نسیله بیر مدنی گلنک کیمی آنالاردان قیزلارینا امانت ائدیلمیش بو گونوموزه گلیب چاتمیشدیر. 

یئمک ‌و میطباخ کولتورونه ‌گلدیکده ‌یئنه ‌ده سئوگیلی قادینلارین ‌یارادیجیلیغی و ‌ذوقیاتی سوفره‌لرین  ‌بزگی ‌اولموشدور.

‌دؤشه‌مه‌لر،  گئییملر،  ‌توخونمالاریمیزین هامیسی قادینلارین ‌الی آلتیندان کئچمیشدیر. ‌اساسا ‌ال  ‌ایشلری آدیله ‌مشهور‌اولان خالق صنایعی‌نین چوخو قادینلارا مخصوص ‌صنعتلر ساییلماقدادیر.

یوخاریدا ‌سایدیغیم ‌گلنَک ‌و گؤرنکلر، فولکلوروموزون عمومی ساحه‌سینده ‌قادینلارین ‌بؤیوک ‌روللاریندان  ‌دانیشیر ‌آنجاق قادینلارین ‌اؤزلرینه مخصوص و کیشیلرین ‌اوندان ‌یا خبری ‌اولمایان ‌یادا اونلاری قادینلارا  ‌عایید  ‌دََیـَرلندیریلن فولکلورلاری وار. 

‌میثالچون ‌اسکی زامانلار ‌عموما  ‌سوادسیز قالان قادینلارین اینانجلار دونیاسی دا اولدوقجا گئنیش ‌بیر  ‌عالم‌ایمیش، ‌اؤزلوگونده ‌اسکی ‌و یئرل بیر ‌"دین"  ‌ساییلان ‌اینانجلار ‌سیستمی و ‌اونلارا عایید مراسیملر،  تؤره‌لر و ‌داورانیش طرزلری ‌واقتیله ‌قادینلارین ‌معنوی ‌دونیاسینین بؤیوک حیصه‌سینی ‌تشکیل ائتمیشدیر. 

مسلمان توپلوملاردا قادینلار، کیشیلردن ‌آیری ‌اوتوروب، ‌دورارلار، بونا ‌گؤره ده بورادا ‌اؤزل قادین  ‌مراسیملریندن بحث‌ ائده‌بیلریک،  ‌مثلا  ‌ایران  ‌تورکلری ایچینده  ‌یایغین ‌اولان خانیم مرثیه‌لری، خانیم  ‌قوناقلیقلاری، سوفره‌لر، توی مراسیملری‌نین  ‌بیر چوخ بؤلوملری (او جومله‌دن، حنا گئجه‌سی،  ‌باندئی‌تخت  ‌و..) اساسا ‌قادینلارا عایید تؤرنلر ساییلماقدادیر. ‌واقتیله ده همین ‌مراسیملری مشاییعت  ‌ائدن ‌قادین ‌سازاندالار ‌و قادین آشیقلار ‌دا  ‌وار‌ایمیش.

 

توی-دویوندن سؤز دوشدو، یئری‌ گلمیشکن قویون قادین ‌رقصلری‌نه و ‌همین رقصلرده ‌استفاده ‌اولونان  ‌گؤز ‌اوخشار گئییملر ‌و ‌بَزَکلر‌ه ده  ایشاره  ائدک. بونلار معنوی و مادی فولکلوروموزون ان گؤزل  ‌حیصه‌لریندن ‌بیرینی ‌تشکیل ‌ائتمکده‌دیر.

همین ‌بزکلر و گئییملر ‌هله‌ده ‌بیر چوخ ‌یئرلرده ‌او  ‌جومله‌دن قشقایی‌لر، تورکمن‌لر، شاهسئونلر ‌آراسیندا  ‌کوتله‌وی حالدا ‌استفاده اولماقدادیر، حالبوکی ‌اکثر ‌یئرلرده کیشیلرین ‌میللی گئییملری منسوخ اولاراق  ‌یئرینی ‌غرب‌مودلی ‌پالتارلارا وئرمیشدیر.

امک ‌نغمه‌لرینه گلدیکده ده اکثرا قادینلارین گؤردوگو ‌ایشلرده اوخونان هانالار، ساغین نغمه‌لری،  ‌یون‌اییرمه‌، نئهره‌چالما ‌نغمه‌لریمیز ‌وار. بعضی بؤلگه‌لرده خصوصیله ‌ده خزریانی ‌آستارا-هشتپر (شمال  ‌حیصه‌ده ‌ایسه آستارا-لنکران) ‌بؤلگه‌سینده ‌ایش اثناسیندا قادینلارین قروپ اوخومالاری خالق  ‌موسیقیمیزین گؤزل ‌و ‌گلیشمیش ‌بیر ‌حیصه‌سینی تشکیل ائتمکده‌دیر. ‌نئجه‌کی قشقاییلرین دویو دؤیمه  ‌نغمه‌سی ‌ده هم  قروپ ‌رقصی،  ‌هم ده  ‌قروپ ‌کور آوازیایله ‌مشاییعت ‌اولور.

 

***

سانیرام بو  میثاللارلا قادینلارین فولکلورداکی اؤنملی رولو تمامیله آیدینلاشدی. فولکلور دونیاسی گؤز  ایشله‌دیکجه قادینلارین یارادیجیلق مئیدانیدیر، اولاندان اؤلنه قدر، لایلاسیندان، آغی‌سینا قدر...

فولکلورون هر بیر بؤلومونه باش وورولسا اورادان قادین عطری گلیر. سانکی ‌بو ‌دونیانین ‌اساس معماری  قادینلارمیش. قادین بنا ایمیش کیشی فهله.