شعر صنعتی (10)
ایسطوره
ناصر مرقاتی
ناصر مرقاتی
شعرده میت (ایسطوره)
میتولوژی یونانجادان آلینمیش بیر سؤزجوک‌دور و اسکی خالق‌لارین یارانیش، تانری و یا تانریلار، یاریم تانریلار و تانریسال اولایلارین نئجه دویوب و ایناندیقلارینی آراشدیرما دئمک‌دیر. میتولوژینین هر بیر قونوسونا «میت» دئییلیر. عربجه‌ده میته ایسطوره و بولارین جمعینه اساطیر سؤیله‌نیر.
ایسطوره‌لر اسکی زامانلاردان بری چوخلو دین‌سل ناغیللارین، ائپیک داستانلارین، تئاتر و کلاسیک ادبییات و اؤزللیکله شعرین قایناغی و قونوسو اولوب و خصوصن رومانتیک‌لردن بری داها ایشلک فورمدا یاییلیب. توراتدا اولان ناغیل‌لار بونون دین‌سل میثالی ساییلیر و آدلاندیغینا گؤره هومئرین «ایلیاد» و «اودیسه» ناغیللاری، ایسطوره‌لرین ادبییاتدا اولان ایلکین یارارلی اؤرنک‌لری‌دیر. «آشیل»ین (پرومئته زنجیرده) «سوفوکل»ون (اودیپوس شاه، آژاکس و فیلوکتئتئس» و «اوری پیدین» تئاتر قونولارینین چوخو میت‌لردن قایناخلانیب. سومئر و بابیل ادبیاتیندا گیلگه‌میش ناغیلی، آلمان ادبییاتیندا «زیکفرید و نیبلونگئن‌لر ناغیلی» و آذربایجان ادبییاتیندا (ده‌ده قورقود داستانلاری) ایسطوره‌لر و قدیم اینانجلار اساسیندا یازیلمیش اثرلردیلر.
ادبییات و شعرده ایسطوره یا قیسسا فورمدا گلر و یا بیر اوزون اثرین قونوسو اولار:
1) ادبییاتدا ایسطوره‌نین قیسسا فورمو
ایسطوره اؤزلویونده شعر صنعتی ساییلابیلمز، و یالنیز شعرین معناسین درینلتمک اوچون‌دور. اونا گؤره ده گئنل‌لیکله تلمیح حالیندا ایشلنر:
"گئجه حققین گؤزودور طور تؤره‌تمیش اوجاغیندا
اریییب یاغ‌تک اوره‌کلردی یانیرلار چیراغیندا ..." سهندییه/ شهریار
بوردا «طور» کلمه‌سی بیر تلمیح‌دیر موسانین الهام یئری اولان طور داغینا و «اوجاق»ایسه تانری‌نین طور داغیندا یاندیردیغی اودا اشاره‌دیر.
"اودا، شعرین ادبین شاه‌داغی‌دیر، شانلی سهندی
اودا، سن تک آتار اولدوزلارا شعریله کمندی
اودا، سیمرغ‌دان آلماقدادی فندی.
بو ایسه زال ایسطوره‌سیندن بیر تلمیح‌دیر.
آنجاق آرتیرمالییام‌کی قیسسا فورمدا گلن ایسطوره‌لر یالنیز تئیخا تلمیح فورموندا گلمز، اولا بیلسین‌کی ایسطوره‌لر تلمیح اولاراق، تشبیه، استعاره، سَمبول کیمی‌ده ایشلنسین آنجاق بو صنعتلر هر بیر فورمدا دا گلسه یئنه‌ده تلمیح اؤزل‌لییین داشیر.
·
تشبیه فورموندا
ایسطوره‌نین آیری بیر ایشلک نووعو تشبیه فورمودور. بئله بیر تشبیه‌لرده چوخ زامان ایسطوره و یا ایسطوره‌وی بیر قونو مشبه‌به یئرینده ایله‌شر:
"من داها عرش علا کؤلگه‌سی تک باشدا تاجیم وار
الده موسا کیمی فیرعونه غنیم بیر آغاجیم وار ..."
یوخاری بئیت‌ده شاعیرین الینده‌کی شاها غنیم اولان قلم، موسانین الینده فیرعونا غنیم اولان سحیرلی عصایه، اوخشادیلیب.
قلم: مشبه
موسانین عصاسی: مشبه‌به
کیمی: اوخشاتما اداتی
غنیم: اورتاق بنزتمه‌دیر
آنجاق بو تشبیه موسانین اژداهایا چئوریلن عصا اسطوره‌‌سیندن، بیر تلمیح‌دیر. بونو آرتیرمالییام کی تشبیه فورموندا گلن ایسطوره‌لر اولا بیلسین‌کی هردن مشبه یئرینده‌ده ایلشنسین. مثلن دئمک اولار:
"قورقود دا سنین تک آد قویا بیلمز."
قورقود: مشبه
سن: مشبه
تک: بَنزَتمه اداتی
آد قویماق: اورتاق بَنزَتمه.
·
ایستیعاره فورموندا
" ... ای درین معنالاری سوووران دایاز قاسیرغا
هاردا داردا دالیب اینجه معنالار
و من
عصاسیز و خلعت‌سیز بیر ائلچی
و من
سازسیز دده
دئمک
آدقویمالییام آدسیزلیغا"
بوردا، «من» سؤزو هامان «دده= دده قورقود» و هم‌ده «ائلچی= پیغمبر = موسا»نین اؤزو دور (بو‌هامان‌دیر)
آد قویماق و یئنی معنالار یاراتماق دده قورقودون و هابئله پیغمبرلرین باجاریقلاریندانیمیش:
(من هامان آدسیزلیغا آد قویان ده‌ده قورقودام، من هامان یئنی معنالار یارادان ائلچی‌یم)
"آخشام‌دی تورانلیخ
اوز قویوب قارانلیخ
دومان قالاخ- قالاخ
قیمیشیر شَبح‌لر گئدیری قوناخ
عیش‌الَسببَت‌دی باخ
اورتادا شیطان ..."
بو یهودی‌لیک اینانجلاریندا شیطانلا آرباغچیلارین (جادوگرلرین) شنبه آخشاملاری بیر یئرده ییغیشیب و شنلیک قورمالاریندان بیر تلمیح‌‌اولسادا، عیش السَببَت و اورتاداکی شیطان ایستعاره فورمو آلیب.
·
سَمبول فورموندا
ایسطوره تلمیح اولاراق، سَمبول کیمی‌ده گلر. اؤرنکجه:
"آچین
قاپلاری آچین
بو آزغین اورک
سئوینج سوراغیندا ایکار قانادلارین آرزیلیر هر دَم.
(تابلو/ تالانمیش گونش/ ص13-14)
بو تلمیح‌ده «ایکار قانادلاری» آزادلیق سَمبولو کیمی ایشله‌نیب.
2) ادبییاتدا اسطوره‌نین اوزون فورمو
قدیم زاماندان بری ایسطوره‌لر ناغیللارین، شعرلرین، تئاتر نوماییشلرینین اصلی موضوعسو اولوب. قدیم یونان یازیچیسی آشیل‌ین «پرومئته زنجیرده» آدلی اثری، تئاتر صحنه‌سی اوچون یازیلمیش بیر شعر‌دیر. بو اوزون شعر یونان ایسطوره‌لرینده اولان و گؤیدن تانریلارا یارارایان «اودو» اوغورلویوب اینسانلار سونان پرومئته آدلی بیر یاریم تانری‌نین حئکایه‌سی‌دیر. هومئرین «اودیسه»سی یاریم تانری اولان «اولیس»ین ترووا دؤیوشلریندن سورا اؤلکه‌یه دؤندویو سفرین حئکایه‌سی دیر. مودئرن ادبییاتدا، بیز همین ناغیلین (اودیسه)نین یئنی فورمونو، جیمز جویس‌ون «اولیس» آدلی اثرینده گؤروروک. [نظریمه گلن، آندره ژیدین ده «پرومئته» آدلی بیر ناغیلی اولمالی‌‌دیر!].
سیناما صنعتی باشلاناندان بری چوخلو ایسطوره‌لر فیلم اولاراق صحنه‌لرده گؤرسه‌دیلیب. یونان یاریم تانریسی «هئرکول»ون ائتدی چئشیدیلی سیناق سفرلری آیری- آیری فیلملرین مووضوعسو اولوب.
آلمان ایسطوره‌سی اولا زیکفریده‌دن ایلهام آلالی اونلارجا شعر، فیلم، ناغیل و حتی اوپرا اثری یارانیب. ریشارد اشتراوس یونان ایسطوره‌لرینده اولان الئکتئرا تراژدیسینه اوپرا یازمیش.
ناصر مرقاتی/ 30 ژوئن 2010