شعر صنعت‌لری (7)
تلمیح
ناصر مرقاتی
- ناصر مرقاتی
- تلمیح
"قاری ننه گئجه ناغیل دئینده
کولک قالخیب قاپ باجانی دؤینده
قورد گئچینین شنگولوسون یئینده
من قاییدیب بیرده اوشاق اولایدیم
بیرگول آچیب اوندان سورا سولایدیم. " حئیدربابا
تلمیح نثر, دانیشیق دیلی و شعرده سؤزون تاثیرینی قات - قات گوجلندیرن و آنلاملاری داهادا درینلشدیرن و ایستعاره و تشبیه کیمی ان ایشلک صنعتلردن بیریدیر. بو صنعتده شاعیر و یا یازیچی اؤز اثرینده بیر تانینمیش ناغیل, دئییم, اولای و یا اینانجا یالنیز بیر کیچیک اشاره ائتمکله سؤزونو داهادا درین و دهادا مایالاندیریر. هر بیر شاعیر و یا یازیچی نه قدر تلمیحدن گئنیش حالدا - آنجاق یئرینده و باجاریقلا - فایدالانا بیلسه, او قهدر اونون درین بیلگیسی و باجاریغینا دلالت ائدر.
عرب و فارس ادبییاتیندا بونا هم تلمیح و همده تملیح دئییلیب. بوتئرمینلرین ایکیسیده عربجهدیر. تملیح: ملح = دوز سؤزوندن, دوزلاندیرما, مزه لندیرمه, دوز سپمه و تلمیح: لمحه = گؤز اوجو باخماق, بیر آن نظر سالماق و بیر گؤز قیرپیمی باخماق و یا اشاره ائله مک معناسیندا دیر. شعر صنعتینده هر ایکیسیده بیر آنلامی ایفاده ائلیر.
تملیح و تلمیح بیر صنعتین ایکی اوزو ساییلا بیلر:
1. شعرده, یازیدا و دئییده, مزهلی و گولمه لی دئییملر, اینانجلار, میفلر, ناغیللار و سؤزلره اولونان اشاره یه تملیح و یا دوزلاندیرما و یا دادلاندیرما دئمک اولار. موعجیز شبستری بئله نوع تملیحلرین ان گؤرکملی ایشلدنلریندن بیری دیر. اؤرنکجه عاشیق پریشان آدلی شعرینده:
"رسوم عشق و محبتدن آنلاماز موفلیس
بیلر دوشابی اولان لذتین مربانین "
«دوشاب و مربا» سؤزلری, خالق ایچینده یایغین "دوشاب آلمیشیق موراببا چیخیب" آتماجاسیندان تملیح دیر.
2. شعرلرده, یازیدا و دئیی ده جیددی دئییملر, ناغیللار, اینانجلار, میفلر, و سؤزلره اولونان اشاره یه تلمیح و یا مثلن تورکجه ده «گؤز یاییندیرما» کیمی سؤزلر دئمک اولار. اؤرنکجه:
"آرازیم آینا - چراغ قویمادا آیدین شافاغ اولدو"
اشاره دیر خوش یومنلیک اوچون بیر یئنی ائوه و یا یئره گئدنده آینا - چراغ آپارماق دبینه.
(* بیز بو مقاله ده بولارین هر ایکیسین تلمیح آدی آلتیندا گتیرجه ییک.)
شهریارین شعرلرینده تلمیحین ان گؤزل اورنکلرینه راست گلمک اولار:
«قورد گئچینین شنگولوسون ییینده" مصراعسی «قورد و گئچی» ناغیلیندان,
"اودا سن تک آتار اولدوزلارا شعریله کمندی,
اودا سیمرغ دان آلماقدادی فندی "« زال و سیمرغ »ناغیلیندان, تلمیحلر دیلر.
فضولینینن شعرینده:
"پنبه یه داغ جنون ایچره نهان دیر بدنیم"
«پنبه یه داغ جنون» اسکی زامانلار عوام حکیملینده «دلینی پنبه داغ» ائتمک اینانجیندان بیر تلمیح دیر. و:
"آنجاق آنکیدونون اؤلوم سیررینی اؤیرننمه دیک"
تالانمیش گونش / گئدک / ناصر مرقاتی
«آنکیدونون اؤلوم سیرری» بیر تلمیح گیلگه میش ناغیلیندان.
اینگلیس دیلینده بو صنعته Anspielung دئییرلر, و «تی. اس. ائلیوت »اینگلیس دیلینین بؤیوک شاعیری اؤز شعرلرینده گئنیش حالدا بو صنعتدن فایدالانیب:
"لئمان گؤلونون قیییسیندا ایله شیب و آغلادیم"
ائلیوت بو سؤزو زبور کتابینین 137 ینجی مزموری «بابول چایلارینین قیییسیندا ایله -شدیم, هن, و آغلادیم ..." دان آلیب و بابول چایلاری یئرینه سویس ده اولان «لئمان» گؤلون قویوب. و یا
"... تکجه
بو آل رنگلی قایانین آلتیندا کؤلگه وار "
بو میصراعدا اولان «قایا» سؤزو ده «عیسا» نین «من بو قایانین اوستونده اؤز کلیسامی تیکَجه‌یم» سؤزوندن بیر تلمیح دیر. سورالار کریستیینلیک اینانجیندا, عیسانین دئدییی سؤزه اساسلاناراق, ائله عیسانین اؤزونه ده, «قایا» دئدیلر.
باتی نثرینده ده (رومان و یا قیسسا ناغیل) بو صنعتین گئنیش ایشلهیی وار. ویلیام فالکنئرین چوخلو اثرلرینده قارا کریستینلرین دینسل قوشوقلارینا, موقددس کتابین ناغیللارینا و یا قارالارین تاریخلری و یا ناغیللارینا راست گلمک اولار. «هاوثورن» و «هنری جیمز» ده اؤز اثرلرینده بونودان فایدالانیبلار.
چوخ زامان تلمیح و یا تملیحنن ارسال المثل (مثل گتیرمه) و هابئله ایقتیباس آراسیندا یانیلما اولار:
1 - ارسال المثل (مثل گتیرمه) ده بیر مثلین هامیسی یازی و یا شعرده گلر حال بو کی تلمیحده بیر دئییمه, یا مثله یالنیز قانیلدیغی قدر اشاره اولونار.
2 - فارسجا شاعیلرلیک تئرمینولوژیسی «واژه نامه شاعری» ده ایقتیباسدان اولونان تعریفه اساسلانساق, ایقتیباسنان تلمیحینده آیرینتیسی مثل گتیرمه (ارسال المثل) کیمیدیر; یعنی ایقتیباسدا بیر حدیثین و یا بئیتین هامیسی گلر, حال بوکی تلمیحده یالنیز اونون دویولدوغو قدر اولان بیر پارچاسینا اشاره اولونار. بو باخیمدان ایقتیباسنان تلمیحین آراسیندا آیرینتی وار.
* بیز ایقتیباس تئرمینینه گؤره دانیشاندا تلمیحنن ایقتیباس آراسیندا اولان ایلیشگیلره گؤره آرتیق دانیشاجاییق.
ناصر مرقاتی / برلین / 26 / 4 / 20010