شعر صنعتلری (4)
مجاز
ناصر مرقاتی
- شعر صنعتلری (4)
- مجاز
- ناصر مرقاتی
هانسی مجاز:
«ایلک سؤز یئرینه» آدلی بیرینجی بؤلومده مجازین ایکی تعرفینه گؤره اشاره ائتدیکلریمی یادا سالماق ایستیرم:
- عمومیتله بوتون حقیقی اولمویان سؤزلره مجاز دئییلیر. تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، سمبول، تشخیص و شعرین بوتون معنوی صنعتلری بو قونودا یئرلَشیر. بو مجازین عمومی تعرفی دیر و بیزیم ایندیکی صحبتیمیزله چوخدا ایلگیسی یوخدور.
- اؤزَل اساس شعر صنعتلریندن بیری اولان جزء و یا بیر اؤزللیکدن ایلیشگی اوزره تاملیغا چاتان، و یا عکسینه بوتونلوکدن جوزءَ چاتان صنعته مجاز دئییلیر.
بو بحثیمیزده بیز ایکینجی قونو، یعنی اؤزَل مجازدان دانیشاجاییق.
مجاز= A ، Bنین یا بیر پارچاسی دیر و یا هامیسی دیر.
شهریار، سهندییه ده:
"ایری یوللاری آچارکن، دوز اولان قوللاری باغلار"
دئدیکده مجاز صنعتیله «قوللار»ین بیر جوزء اولدوسوندان انسانین تاملیغینا چاتیر و دوز قوللاردان قصدی دوز انسانلار دیر.
مجاز عربجه دن گلمیش بیر تئرمین دیر، «شاعیرلیک سؤزلویو (مئیمَنت میر صادقی/ ص 231)» نده اونون قارشیلیغیندا Trope و «شعر گؤره (لارنس پرین/ فاطمه راکعی/ ص 116)» کتابیندا Figure یازیلیب.
مجاز هم شعرده، هم دانیشیق دیلینده و هابئله سینما و هونرین چئشیدلی قوللاریندا ایشلک بیر صنعت دیر. یاکوبسون «دیلین ایکی جنبه سی و ایکی جوره دیل پوزغونلوغو»1 مقاله سینده دئییر سینمادا، آچیق و یا باغلی گؤرونتولرده، مجازدان فایدالانیللار، هابئله رومان و کوبیستیک نقاشلیقلارین اساس صنعتی مجاز دیر.
اساس ایماژ یارادان صنعتلردن بیری ساییالان مجاز صنعتی، عمومی مجاز سیراسیندا ساییلیرسادا، دیلین معیار دیل نسنه و آنلاملارینین ایلگیسیندن یارانان بیر صنعت دیر. بو اونو دئمک دیر کی، هرحالدا مجاز گرچک و معیار ایلگیلردن یاراندیقدا، اوخوجونو بیر معیار جوزءدن بیر معیار تاملیغا، بیر معیار تاملیقدان بیر معیار جوزءَ و یا آرالاریندا معیار گرکلیک ایلیشگیسی اولان ایکی نسنه و یا آنلامین، بیریندن باشقاسینا یؤنلدیر. ائله اونا گؤره ده مجاز صنعتی، استعاره عکسینه، «یئرینده اوتورما مئحوری»نده یوخ بلکه تشبیه کیمی «یانیندا اوتورما مئحوری»نده یئرلَشیر.
- مجاز دانیشیق دیلینده:
"باشیمی قیخدیردیم" تاملیقدان جوزءَ گئدن مجاز دیر؛ یعنی باشیمین بیر جزئی اولان توکلریمی قیخدیردیم، باش دئدیکده اونون توکلری نظره گلیر.
"بایداغی یاتدی" جوزء دن تاملیغا گئدن مجاز دیر؛ بایراق بیر اؤلکه، یا بیر حوکومتین بیر جوزئی اولدوقدا اونون یاتماسی او حوکومتین یاتماسی یعنی تام آرادان گئتمسین دئییر.
- مجاز شعرده:
"هله لیک غم سارالارکن قارالار دؤندو آغ اولدو" سهندییه
غم و یا خسته لییین ایلیشگیسی ساریلیقلا آیدیندیر. آنجاق بوردا، شهریار، مجاز صنعتینین (گرکلیک) ایلیشگیسینن غمین اؤزون سارالدیر.
- مجازین ائلئمئنتلری:
منجه مجاز، جوزئیلیک و تاملیق مناسیبتنینده (گرکلیک ده بو مناسیبتده یئرلشه بیلر) تعریفلنه بیلر مجازدا اوچ ائلئمئنتی تئز سئچمک اولور:
1. دئییلمیش آنلام: همیشه بیر جؤزء، بیر تاملیق و یا بیر گرک اولان نسنه و یا آنلام دیر کی، دینلییجی و یا اوخوجو اونو ائشیتدیکده شاعیرین قصد ائتدیی ایکینجی آنلاما یؤنَلیر.
2. قصد اولونموش آنلام: شاعیرین دئدییی آنلامدان قصد ائتدیی معنا
3. ایلیشگی: دئییلمیش آنلامنان، قصد اولونموش آراسیندا اولان موناسیبت.
ایلیشگینین نووعلاری:
ایلیشگی چوخ اؤنم داشیر مجازین یاخشی دوشونمه سی، آرادا اولان ایلیشگینین یاخشی دوشونمه سیندن آسیلی دیر. دوکتور شمیسا مجازا اون آلتی جوره ایلیشگی ساییر؛ تاملیق- جوزءی لیک/ علت- معلول/ آتا -اولادلیق/ظرف – مظروف/ جنسیت/ قوهوملوق و ... آنجاق نظره گلن؛ بولارین هامیسین اؤیرنمک بیر یاندان یوروجو و گرکسیز بیر ایش اولا بیلر، باشقا یانداندا بو ایلیشگیلرین اصل آنلامی باشا دوشونولسه اوندا بولاری بو ایکی نووعدا خولاصه ائتمک اولار.
جوزء دن تاملیغا آپاران ایلیشگی:
·
"یوز آوار دنیزی شوملادیلار"
مثالیندا «یوز آوار» دان گمییه چاتیریق. آوار گمینین بیر پارچاسی اولاراق گمینین یئرینده اوتوروب، و معنانی بوتونله دیر.
· تاملیقدان جوزءَ آپاران ایلیشگی:
"هامی دوشگون، هامی یورقون سینه لر داغلی، یارالی"
میثالیندا «سینه» تام اولاراق اوره یین یئرینده (اورک سینه نین بیر پارچاسی دیر) اوتوروب و بیز سینه نین تاملیغیندان اوره یین جوزء-ونه چاتیریق، و یا:
"تورپاق دیدرگیندی غربت ائللرده
گئدک...
دوستلار گئدک ..."
ناصر مرقاتی/ تالانمیش گونش/ ص16
شعرینده، «تورپاق» تاملیقدان جوزءَ گئدن مجاز دیر، و تورپاق وطن و اوندا یاششییانلاری گؤرستمکده دیر.
بونو وورغولاماق ایستیرم کی دوکتور شمیسا و بیر نئچه نفرین عنوان ائتدیکلری، علت- معلول/ آتا -اولادلیق/ظرف – مظروف/ جنسیت/ قوهوملوق و بو کیمی مجازلارین هامیسین، یوخاریدا آییردیغیم بو ایکی نووع ایلیگینین سیراسیندا سایماق اولار، منجه بولارین هر بیرینده دئییلن و ایستَنیلن آنلاملارین آراسنیدا بوتونلوک یارانیر. مثلن:
"قورخما گلدیم!" دئیه، سسلرده منه جان دئدی قارداش
بیر بیرینه گرک اولان، (گرکلیک ایلیشگیسی اوزره)، سسلردن سسلیلره چاتماق یعنی بوتونلویه چاتماق دیر، دوغروسو سسی دئییب سسلینی قصد ائلمک (سس سسلییه گرک دیر) و یا آتانی دئییب اوغلو قصد ائلمک، (قوهوملوق)، و ائوی دئییب آروادی قصد ائلمک ،(ظرف و مظروف)، کیمی عنوان اولونان ایلیشگیلرده بوتونلوکدن جؤزءَ چاتیریق.
دوکتور شمیسا هامان کتابدا (ص 53) باتی اؤلکه لرینده اولان مجازین نووعلارینا گؤره دئییر:
"... اولارین گؤروشوجه مجاز ایکی نووع دور:
- جوزء و کل(تاملیق) مجازینی سیناک دوکی synechdoche بیلیللر.
- جینس و آلییت کیمی باشقا ایلیشگیلیلی مجازلاری Metonymyبیلیللر."
دوغرودور کی، ایندیکی باتی تعریفلرینده دویاجیق (تقریبن) عمومیتله جوزءدن تاملیغا چاتان مجازی (synechdoche) آدلاندیریللار، آنجاق باشقا ایلیشگیلیلره گؤره دیل بیرلییی یوخدور مثلن ترانس هاوکس «استعاره/فارسجایا فرزانه طاهری/ص 15» آدلی کتابیندا اونو، ( Metonymy«لازیم- ملزوم») عنوانی آلتیندا یئرلشدیریر، رؤنه وولک ایسه «ادبییات نظریه سی/فارسجایا ضیاء موحد و پرویز مهاجر/217 و 218» آدلی کتابیندا بولاری بیری بیریندن آییرمیر، و لارنس پرین «شعره گؤره/ فارسجایا فاطمه راکعی/ ص 47» کتابیندا جوزءو دئمک و تاملیغی ایستمک مجازینا (synechdoche) و (Metonymy) (کنایه)2 دئدیکده اونو "ایکی یاخین ایلگیلی زادین بیرینی، باشقاسینین یئرینه ایشلتمک" معنا ائدیر. بو ایسه کنایه نین تعریف ایله یوخ بلکه، گرک لیک و تاملیقدان جوزءَ گئدن و یا باشقا مناسبتلری اولان ایلیشگیلرله اوست اوسته دوشه بیلیر، و اگر کتابدا Metonymy نین یانیندا گلن «(کنایه)» سؤزو موترجیمین سهوی اولماسا، اوندا دئمک اولار لارنس پرین، synechdoche دن باشقا مجازا کنایه و یا کنایه یه مجاز دئییر. بو ایسه شعر صنعتلرینده اولان دولاشیق صحبتلردن بیری دیر؛ دوغروسو اوخوجو بیلمیر Metonymy لازیم- ملزوم مجاز دیر، یا تاملیقدان جوزءَ گئدن مجاز دیر و یا کنایه دیر. بوردا بوتون سینیرلار قاریشیب. هر حالدا مجازلا کنایه نی بیر سانماق اولماز.
- مجازلا کنایه نین آیرینتیلاری:
- مجاز ایکی ایلیشگیلی و موناسیبتلی نَسنه نی بیری بیرینین یئرینه ایشلَتمه سی دیر. مثلن:
"قورخما گلدیم!" دئیه، سسلرده منه جان دئدی قارداش سهندییه
بوردا سس آدامین بیر جوزءو، و یا دوغروسو گرکلییی دیر. یعنی سسله آدامین آراسیندا بیر عینی موناسیبت وار، باشقا دیلله، دئییلن سؤزله ایستَنیلن معنانین آراسیندا سیخ بیر ایلگی و موناسیبت وار، و اولارین ایلگیسندن بوتونلوک یارانیر حال بو کی کنایه ده دئییلن سؤزله (دئییملرنن)، ایستَنیلن معنا آراسیندا چوخ زامان هئچ بیر اوزاق موناسیبت و یا ایلگی ده گؤرمک اولماز مثلن:
"بؤرک قویماق"
کنایه سینده بؤرک قویماقلا فیریلداغین آراسیندا هئچ بیر ایلگی و موناسیبت یوخدور. و یا:
"جوشغونون دا قانی داشدی منه بیر هایلی سس اولدو سهندیه
کنایه سینده قانی داشماقلا محبت و مهربانچیلیق آراسیندا هئچ بیر موناسیبت و ایلیشگی گؤرونمور.
- کنایه دئییم، جومله و یا سؤز ترکیبی فورموندا گلر، حال بو کی مجاز، چوخو آد حالیندا گلر:
کنایه: ائششَیی کؤرپودن گئشدی، احتیاجی بیتدی و یا احتیاجین بیتدیردی.
مجاز: "ایری یوللاری آچارکن، دوز اولان قوللاری باغلار" قوللار آد دیر و ایسته نیلن معناسی «قوللولار» یعنی دوز آداملار دیر.
- مجازین استدلاللاری
مجاز، جوزئیلیک و تاملیق مناسیبتینده (گرکلیک ده بو مناسیبتده یئرلشیر) تعریفلنه بیلر، و اونون اساس بؤلومونون عملی جوزء لری تاملیغا چاتدیرماق دیر. بلکه ده باتی تعریفلرینده synechdoche -ی مجازین اساسی بیلمک هئچده نَدنسیز اولماسین، اونا گؤره ده آزی مجازین اصل بؤلومو شعرده، استدلال باخیمندان، استقرا ساییلا بیلر و استقرا جوزء لردن تاملیغا چاتماق دیر. آنجاق
تاملیقدان جوزءَ چاتان ایلیشگیسی اولان مجاز ایسه، اساسا منطیقده قیاس تعریفی ایله اوست -اوسته دوشه بیلر. تاملیغی دئدیکده جوزءو آختاریریق.
-------------------
1- «دیلچیلیک و ادبی نقد/ دیلین ایکی جنبه سی و ایکی جوره دیل پوزغونلوغو مقاله سی (ص 42)/ فارسجایا: مریم خوزان و حسین پاینده.
2- کنایه: هر بیر میللت، قووم، طایفا، عائله و حتتا ایکی کیمسه نین آراسیندا یارانیب و اوزده اولان آنلامینا باخمییاراق، گیزلی آنلامینا یورولان دئییملره (اصطلاحلارا) کنایه دئیرلر. آرتیق بیلگی اوچون کنایه بؤلومونه موراجیعه ائدین.
جوزء دن تاملیغا آپاران ایلیشگی: