ده‌ده قورقود داستانلاری (9)
پروفئسور فاروق سومر
همت شهبازی
دده قورقود داستانلاری 9
یازان: پروفسور فاروق سومر ( FARUQ SUMAR )
کؤچورن : همت شهبازی
دده قورقود داستانلاری‌نین اهمیتی
ایگیدلری مروّتلی
قوجالاری دادلی و حؤرمتلی اوْغوز
نامعلوم اوزانین سؤزو
دده قورقود داستانلاری، دایم تکرار ائتدیگیمیز کیمی،تورکیه، آذربایجان، ایران و تورکمنستان تورکلری‌نین یا خود عمومی بیر تئرمینله، غرب تورکلری‌نین بیزه معلوم اولان قدیم داستانلاری دیر. بو داستانلار اوخویانلارین تصدیق ائتدیکلری کیمی، داغ چیچکلری قده‌ر گؤزه‌ل دیر. حتا بو داستانلارین میللی ادبیات باخیمیندان نثر ساحه‌سینده اوغوز تورکجه‌سی‌نین عوض‌سیز بیر شاه اثری اولدوغونو سؤیله‌مک مومکوندور. بو داستانلارا تورک دیلی یونس امره‌نین شعرلرینده اولدوغو کیمی، نه قده‌ر آخیجی، نه قده‌ر اینجه، حتا نه قده‌ر پارلاقدیر!
داستانلارین ماهیتینه گلینجه، اونلار ـ اَن مهم‌لری تاریخی حادیثه‌لرله سسله‌شن ـ اوریژینال، علاقه‌لی و ذوق‌له اوخونان موضوعلاردیر.
بیلیریک کی، داستان قهرمانلاری دؤیوشکن بیر روحا صاحیبدیرلر. حتا اونلار آراسیندا بئله بیر روحدا یئتیشدیریلمیش قادینلاردا دققتی جلب ائدیر. لاکین تصدیق ائتمک یئرینه دوشرکی، چوللرده بئله بیر روح داشیمادان حیات سورمک مومکون اولا بیلمزدی. اورادا شدتلی قیش و حئیوانلاری کوتله‌وی قیران یوت خسته‌لیگی اوزوندن تئز ـ تئز آجلیق فلاکتی ایله قارشیلاشیلیردی، هر آن دوشمن هجوملاری گؤزله‌نیلیردی. بو خصوص بئله اولماقلا برابر قهرمانلار عمومیتله تجاوز‌کار انسانلار کیمی گؤرونمورلر. اونلار نفسلرینی قوروماق، یاخین آداملارینی قورتارماق، اؤزلرینه و یا یاخین آداملارینا ائدیلمیش پیس حرکتین قصاصینی آلماق اوچون جهد گؤستریرلر. قهرمانلاریمیز کؤچری بیر جمعیتده یاشاسالاردا، بو ایگید‌لرده زامانیمیزا یاراشمایان هئچ بیر داورانیش گؤرونمور. اونلار قارا قلبلی و حیله‌گر آداملار اولماییب، عکسینه یوخسوللارا یاردیم ائدن، ضعیفلری قورویان، رحم‌دل، وفالی، بؤیوکلرینه احترام گؤسترن، آمما شرف و حیثیت دویغولارینا صاحیب اولان، قادینلارا خوْر باخمایان مرد انسانلاردیر. بوتون بونلار اوغوزلارداکی فضیلت‌لی انسان تیپی‌نین وصف‌لریدیر. هر حالدا آلپ‌لار بوتون بو معنوی صیفتلری داشییان انسانلار اولمالی ایدیلر. آلپ‌لیق روحو، شوبهه‌سیز، ساده‌جه جسارتدن گلن بسیط بیر داورانیش دئییلدی. 16 ـ 14ـ جی عصرلرده آنادولو و آذربایجانداکی تورک اجمالاری بو داستانلارا آتالارا عاید اَن ده‌یرلی خاطیره‌لر گؤزو ایله باخمیشلار. اونلار آتالارینی حیاتا کئچیردیکلری بؤیوک فتوحاتلاردان زیاده بو داستانلار ایله سئومیشلر. یئنه بو داستانلارین تأثیری‌دیر کی، او عصرلرده‌کی تورکلر نظرینده اوغوزلار جسور و تمیز اوره‌کلی انسانلاردیر. بو گون بئله تورکیه‌نین بعضی بؤلگه‌لرینده اوغوز سؤزو حیله بیلمز، پیسلیک ائله‌مز آنلامیندا بیر صیفت کیمی ایشله‌دیلیر.
بونا باخمایاراق یوکسک تحصیل‌لی، عثمانلی مؤلفلری بو داستانلارا اهمیت وئرمه‌میشلر، حتا اونلاری اوخویان اوزانلار ایله استهزالی داورانمیشلار. لاکین اوزانلارین بو اثری، شوبهه‌سیز، گئتدیکجه داها گئنیش یایماق و حتا دیگر میللت‌لر طرفیندن‌ده تانینماق صورتیله ابدی اولاراق اوخوناجاقدیر. بونا قارشیلیق عثمانلی مؤلفلری‌نین اثرلری اونودولماغا محکوم اولماسادا بئله محدود سایدا متخصص‌لر طرفیندن تانیناجاقدیر. بو کیفیت اونلارین تورکجه‌نی طبیعی یولوندان چیخاراراق اثرلرینی صنعی بیر دیلده یازمالاری‌نین کدرلی بیر نتیجه‌سیدیر آنجاق اعتراف ائتمک لازیمدیر کی، داستانلار بوگون بئله تورک ضیالی‌لاری طرفیندن یاخشی بیلینمه‌مکده و مکتبلرده ده اوخودولماماقدادیر. بودا، شوبهه‌سیز، اونلارین لازیمی قده‌ر تانیدیلماماسیندان ایره‌لی گلیر. بو ایشلر یئرینه یئتیریلدیگی تقدیرده بو میللی و ده‌یرلی اثره لایق اولدوغو اهمیتینی وئریله‌جه‌گی و مکتبلرده بوتون تورک اوشاقلارینا اوخودولاجاغی بیر حقیقتدیر.
ــــــ ایضاحلار:
1ــ بو خصوصدا بعضی میثاللار اوچون: ف. سومر، همین اثر ص 442 ، حاشیه 379
2ـ آشیق‌ایله فالا باخماق عادتی ایله علاقه دار بیر ـ ایکی تاریخی میثال اوچون :ف. سومر، همین اثر ص 442
3،4،5،7،8،9،10،11،13،15،16،17،20،25،28،29،30،31،34،36،: گؤک یای و ائرگین نشری‌نین مختلیف صحیفه‌لری.
6ـقدیم حدیث کیتابلاریندا و مشهور عربجه لغت‌لرده قانتورا اوغوللاری‌نین تورکلر و یا اونلاردان بیر قوم اولدوغو سؤیله‌نیر. 14 ـ جی عصرده آیدین بؤلگه‌سینده یؤرک‌لر آراسیندا قانتورا آدلی اویماق وار ایدی. قانتورانین بزه‌کلی بیر پالتار و یا خفتان کیمی بیر گئییم آدی اولدوغودا گومان ائدیلیر: «قانتورانین اینجه ساچاقلاری دیزینه چؤکولموش» اگر بو اوخونوش شکلی دوغرودورسا، بیزه گؤره، داستان قهرمانی‌نین آدی و یا لقبی بورادان گؤتورولموشدور. لاکین حقیقت اولان بیر شئی وار کی، او دا قانتورالی‌نین اِ. روسسی‌نین ایره‌لی سوردویو کیمی آغ قویونلو نور علی بی ایله قطیعاً علاقه‌سی اولمادیغی دیر.
12ـ سعد‌الدین، تاج‌التواریخ ص 143 و 157
14ـ بونونلا علاقه‌دار بیر ـ ایکی تاریخی میثال اوچون: ف. سومر، همین اثر ص 444
18ـ 1488ـ جی ایلده آغ قویونلو جهانگیرین اوغلو ابراهیم اؤلومو نتیجه‌سینده باشدا حکمدار یعقوب‌بی اولماقلا بوتون آغ قویونلو خاندانی عضولری، بی‌لر، و دولت ارکانی یاخالارینی جیریب، ساریقلارینی یئره وورموشلار وگؤی رنگلی پالتار گئیینیب گونلرجه آغلامیشدیلار. (فضل‌اله بن روزبهان، تاریخ عالم آرای امینی، فاتح کیتابخاناسی، نؤمره4331)قانونی‌نین اؤلومونو ائشیدن سولاقلارین‌کندخدالاری‌و اوداباشلاری اوسکوفلرینی(بیر‌نوع باشلیق)یئره ووروب، باشلارینا تورپاق تؤکموشدولر…
21ـ س.ژولین، توی ـ کئی (تورکلر) حاققیندا سندلر، آسیا ژورنالی 1864 و…
23ـ اون بیرینجی داستاندا سالورقازان تومان قالاسی‌نین تکور طرفیندن اسیر آلینماسی گؤستریر. سالور قازان قالاداکی بیر قویویا سالینمیشدی. تکورون آروادی آدینی چوخ ائشیتدیگی قازانین یانینا گئدیر و اونا: «قازان بی، نه دیر حالین، دیرلیگین، سنه یئر آلتیندا‌می خوشدور، یوخسا یئر اوستونده‌می خوشدور؟ هم ایندی نه یئرسن، نه ایچرسن، نه بینیرسن» ـدئییر. قازاندا: «اؤلولرینه آش وئردیگین واخت اللریندن آلیرام، هم، اؤلولرینیزین یورغاسینا میناره‌م، کاهیل‌لرین یئده‌رم»ـ جاوابینی وئریر.
24ـ و.بارتولد، تورکلرده و مونقوللاردا دفن مراسیمی، تورکجه ترجمه‌سی: عبدالقادر اینان، بوللئتئن نؤمره 43
26ـ عبدالقادر اینان، آلتایدا پازیریق قازینتی‌لاریندا چیخاریلان آتلارین وضعیتی‌نین تورکلرین دفن مراسیمی باخیمیندان ایضاحی.
27ـ سلجوق حکمداری ملیک شاهین اوغلو داوودون اؤلومو مناسبتیله مملکتین دؤرد بیر یانیندان حکومت مرکزی اصفهانا توپلاشیب یاس توتان تورکلرده میصیرلی سالنامه‌چی‌نین گؤستردیگینه گؤره آتلارینین یهر‌لرینی ترسینه چئویرمیشدیر.
32ـ تپه‌گؤز بئله بو نزاکت قایداسینا عمل ائدیر(ائرگین. ص214)
33ـ مثلاً «آدینی باغیشلایارسانمی؟» دئییلیر.
35ـ «و عثمان قاضی غایت صالح مسلمان بیر آدام ایدی و اوچ گونده بیر دفه خؤره‌ک بیشیریب یوخسوللاری و دیلنچی لری بیر یئره ییغیب یئدیرتمه‌یه، چیلپاقلاری گئیدیریب یولا سالماغا و دول قادینلارا صدقه وئرمه‌یه عادت ائتمیشدی.