شعر صنعتلری 2 (تشبیه) 

  ناصر مرقاتی

تشبیه  =  [ A ، B  یه بَنـزَییر] 

تشبیه بیر آنلام و یا نَسنه نی باشقا آنلام و یا نَسنه یه، بیر و یا نئچه یؤندن، اوخشاتماق دیر و باشقا سؤزله ایکی آنلام و یا نسنه نین آراسیندا بیر و یا نئچه بیری بیرینه اوخشویان اؤزللییی گؤرستدیکده اولاری کیمی، تای، تک و ... بو کیمی بَنزَرلیک سؤزجوکلری نن بیر بیرینه اوخشادیریق. تشبیه هم دانیشیق دیلینده و هم ده شعرده اؤنملی قونولاردان بیری دیر.

دانیشیق دیلینده :

 علی اصلان کیمی اورکلی دیر.

شعرده :

     اریییب یاغ تک اورکلردی یانیرلار چراغیندا                  سهندییه 

·           

       تشبه-ین استدلال اساسی: 

منطق باخیمیننان تشبیه، استعاره و مجاز عکسینه تمثیل اوزره گلر. یعنی بو، ایکی آنلامی قارشیلاشدیرماق و بولارین آراسیندا اورتاق بَنزَرلییی تاپماق دیر. یوخاری مثالدا ایکی؛ علی و اصلان آنلاملارین، بنزرلیک اساسیندا مقاییسه ائتدیکدن سورا، آرالاریندا بیر اورتاق بنزرلیک تاپیریق. یعنی اورگلی اولماق و یا هر نه کی اولارین آراسیندا اورتاق اولا بیلر. 

·         تشبیه ین دؤورد ائلئمئنتی وار: 

1)      

 مشبه: آیری بیر زادا بَنزَدیلمیش هر بیر نَسنه یا آنلاما «مشبه» سؤیلرلر. (میثالیمیزدا اولان علی= مشبه دیر)

2)     مشبه به: اونا بَنزَدیلمیش هر بیر نَسنه یا آنلاما «مشبه به» سؤیلرلر. (اؤرنک ده اولان اصلان = مشبه به دیر)

3)     تشبیه اداتی (بَنزرلیک سؤزجوکلری): بیر نسنه یا آنلامین آیری نسنه یا آنلاما بَنزَرلیین گؤرسدن سؤزجوکلره «تشبیه اداتی (بَنزرلیک سؤزجوکلری)» دییرلر (کیمی، تک، تای، بَنزَر، اوخشار ....)

4)     وجه شبه (اورتاق بَنزَرلیک): مشبه نن مشبه به آراسیندا اولان اورتاق بَنزرلییه (اورتاق صفت، قئید و یا ائدیمه) «وجه شبه (اورتاق بَنزَرلیک)» دییرلر.

بو دؤرد ائلئمئنت دن، مشبه نن مشبه به ی تشبیه ین ارکانی و ستونلاری، و بَنزَرلیک سؤزجوکلرین (تشبیه اداتی) بو ایکی ستون آراسیندا آتقی و ایلگی آلتلری کیمی تصور ائلمک اولار، و آزی بو اوچ ائلئمئنت تشبیه بیناسینی قورانلار و اورتاق بَنزَرلیک (وجه شبه) تشبیه ین یؤنلدیجیسی دیر یعنی،

هر بیر نورمال و تام تشبیه ده بو دؤرد ائلئمئنت اولمالی دیر، یالنیز بیر پارا تشبیه لرده اولا بیلر کی اورتاق بَنزَرلیک گلمَسین، و شاعیر اونون تاپماغین دینلَییجی و یا اوخوجونون عوهده سینه قویسون، بونا قیسسا بَنزَرلیک دییََللر.  بو باخیمننان تشبیه هم دانیشیق دیلینده و هم شعر دیلینده یا تام اولا بیلر و یا قیسسا. 

·         

 تام    تام تشبیه 

تام تشبیه ده، تشبیه ین هر دؤرد ائلئمئنتی دئییلر.

1. علی:  مشبه
2. اصلان: مشبه به
3. کیمی: بَنزَرلیک سؤزجویو
4. اورکلی: اورتاق بَنزَرلیک 

 تام تشبیه دانیشیق دیلینده :

" ساققالیم قاپ ـ قارا شوه کیمی..."                     او اولماسین بو اولسون

1.     ساققالیم:  مشبه

2.     شـَوَه : مشبه به

3.     کیمی: تشبیه اداتی

4.     قاپ ـ قارا : اورتاق بَنزَرلیک (شَوه ده قارا دیر ساققالیم دا، اونا گؤره ساققالیم شَویه بَنزَیر.)

 تام تشبیه شعرده :

"گول آغاجلاری نه طاووس کیمی چترین آچیب الوان"                                   سهندییه

1. گول آغاجلاری: مشبه
2. طاووس: مشبه به
3. کیمی: تشبیه سؤزجوکلری
4. الوان چتیر آچیب: اورتاق بَنزَرلیک

بو مثاللاردا گؤروندویو کیمی تشبیه ین دؤرد ائلئمئنتی  ده تام شکیلده، هم دانیشیقدا و هم شعرده گلیب.  

·        

          قیسسا تشبیه: 

قیسسا تشبیه ده اورتاق بَنزَرلیک گلمز و بنزَرلیک یالنیز اوچ ائلئمئنت دن دوزلر. اورتاق بَنزَرلیین حذف اولماسی شعرین شعرییَتینه آرتیرا بیلر، بو حالدا اوخوجو دوشونوب و اورتاق بَنزَرلییی تاپماقلا شعردن آرتیق لذت آلار.

اورتاق بَنزَرلیین حذف اولماسی:

اورتاق بَنزَرلیین حذف اولماسی دانیشیق دیلینده :

"اوغلون قوش کیمی دیر ماشالله"

1.     اوغلون : مشبه

2.     قوش:  مشبه به

3.     کیمی: تشبیه سؤزجویو

4.     ... : ... ؟

 اورتاق بَنزَرلیین حذف اولماسی شعرده:

"جیرانا بَنزَر گؤزلرین..."                                           خالق ماهنیسی

1.     گؤزلرین: مشبه

2.     جیران : مشبه به

3.     بَنزَر: تشبیه سؤزجویو

4.     ... : ...؟

بیر پارا فارسجا بیان کتابلاری قیسسا تشبیه ده اورتاق بَنزَرلیک دن سورا مشبه ین ده حذف اولماسینا اینانیرلار، اولارین اؤز دیللرینده گتیردیکلری، و اونون تورکجمیزده اوخشاری اولان مثال بئله دیر:

دانیشیق دیلینده:

 "کل کیمی دیر"

شعر دیلینده:

"یئردن آیاغینی قوش کیمی اوزور"                                   خالق ماهنیسی

آنجاق بو سایاق تشبیه لرده شاعیر مشبه ی شعر ده آیدین بیر حالدا گتیرمیرسه ده، اونون نه و یا کیم اولدوسونو، یا قاباق کی مصراعلاردا آیدینلادیر و یا تشبه ده یاپیشیقلی ضمیرلرله گؤرسَدیر، اونا گؤره ده اولارین دئدیکلرینین عکسینه مشبه تشبیه ده حذف اولماز. 

مثلن بوردا (او یا یاریم) مشبه لری حذف اولوبسادا، آنجاق بیز مشبه ی تانیماقدا هئچ بیر چتینلیک چکمیریک و اولاری «دیر» و یا «اوزور» فعللرینین اوچونجو شخصه عایید اولدوقلاریننان باشا دوشوروک.  

·       

         قوشا تشبیه 

اوندا کی بیر تشبیه ده، مشبه ین ایکی و یا آرتیق مشبه به ی و تشبیه سؤزجویو و یا اورتاق بَنزَرلییی اولسا و یا عکسینه بیر مشبه به ین ایکی و یا آرتیق مشبه ی اولسا،  اونا قوشا تشبیه دییه بیلریک. اولا بیلسین کی، بیر پارا تشبیه لرین ایکی دن آرتیق مشبه، مشبه به و یا بَنزَرلیک سؤزجویو و یا اورتاق بَنزَرلییی اولسون اونا گؤره ده «قوشا تشبیه» سؤزو بیزیم بو تئرمینین تام معناسین داشیمیر، آنجاق ظننیمجه اویارلی بیر آنونیم تاپیلمییینجا، بو تئرمین ایشلک اولا بیلر.

قوشا مشبه ی اولان تشبیه:

نه پَریلر کیمی قولار قونوب اوچماقدا نه قازلار                                         سهندییه

قولار: مشبه

قازلار: قوشا مشبه

پَریلر: مشبه به

کیمی: بَنزَرلیک سؤزجویو

قونوب – اوچماقدا: اورتاق بَنزَرلیک

قوشا مشبه بهی، تشبیه سؤزجویو و اورتاق بَنرَرلییی اولان تشبیه:

یاشاییش بیر آغاج کیبی تک و حورر

و بیر اورمان کیبی قارداشجاسینا

بو دعوت بیزیم                                                          ناظیم حئکمت

یاشاییش: مشبه

بیر آغاج: مشبه به

بیر اورمان: قوشا مشبه به

کیبی: بَنزَرلیک سؤزجویو

تک و حورر: اورتاق بَنزَرلیک

کیبی: قوشا بَنزَرلیک سؤزجویو

قارداشجاسینا: قوشا اورتاق بَنزَرلیک

بیر باخیمننان بونو ایکی آیری – آیری تشبیه کیمی ده قبول ائلمک اولار، آنجاق ایکینجی تشبیه ده اونون مشبه-ین قاباق کی تشبیه دن تاپمالییق.

         تشبیه سؤزجوکلری  

تورکجه میزده باشقا دیللره تای چوخلو تشبیه سؤزجویو وار. تشبیه سؤزجویو، تشبیه شعر صنعتینی گؤرستمه سینده اؤنملی رولو وار. تشبیه ده، اوخشاتما مسئله سی یالنیز ادات تشبه ایله دوغرولا بیلر.

بیزیم دیلده بو اداتین اؤنملی لری بئله دیر: 

کیمی:

     نه زوموررود کیمی داغلاردی، نه مرمر کیمی دوزلر.                        سهندییه

تک و تکی:

     قارانلیقلا راضیلاشان بیر اولدوز تک اؤله‌رم                                        کیان خیاو

سان کی:

         قووزاناندا هره الده دولو بیر جام آپاریللار

     سان کی چنگی لره شاعرلره پیغام آپاریللار.                                سهندییه

دیین و دییه سن:

     راحیمین نعره سی قووزاندی دیین توپلار آتیلدی                                     سهندییه

سایاغی و سایاغ:

     یئنه قارداش سایاغی سؤزلریمیز بیر سایاغ اولدو                           سهندییه

تای:

      حسن ده حسینه تای یوخودان گئژ دورار.                                  

اوخشار و اوخشور:

            قاشلارین کمانه اوخشار

دییه سن و دئییرسن:

         نئچه یوز مین داماریمدان بیر قان آچیلار کی

ده‌لی چای‌لار زنجیرینی قیرمیش دئیرسن.                                                کیان خیاو

ائله بیل:

         بیچین اوستو سنبل بیچن اوراخلار

         ائله بیل کی زولفون دارار دارخلار                                             حیدر بابا

بَنزَر:

جئیرانا بَنزَر گؤزلرین

 بیز (آرتیرما) عنوانلی بؤلوموموزده، شعرده اولان آرتیرما حالت لرین تانیتدیراجاییق.  

·         

                تشبیه ده شعریت درجه سی  

قطعیتله استعارَنی شعرین تَملی سایماق گرک، آنجاق بو او آنلامدا دَییر کی، تشبیه و یا مجازلا شعریت یاراتماق اولماز و یا بولارین دَیـَری آز دیر. آیدین دیر اوستالیقلا گتیریلمیش بیر یاخشی تشبیه ین تأثیری باشقا صنعتلردن آز اولا بیلمز:

"دولو مهتاب کیمی استخردی فوواره لر ایله

ملکه اوردا چیمیر، آی کیمی مهپاره لر ایله

گوللو گوشواره لر ایله."

                                                                  سهندیه

"سببی نه

         سنی بیر پیچاق یاراسی کیبی خاطیرلامامین"

                                                                           ناظیم حئکمت

"بیلکلر قان ایچینده، دیشلر کَـنَتلی، آیاقلار چیپلاق

و ایپک بیر حالیا بَنزییَن توپراق

بو جهننم، بو جننت بیزیم"

                                                                           ناظیم حئکمت

آنجاق تشبیه ده ده باشقا صنعتلر کیمی شعریتین و بدیعی یارادیجیلیغین اؤنملی رولو وار. ائله بو باخمنان دا تشبیه ی؛ 1) ساده تشبیه 2) اؤنجه ایشلنیلمیش ادبی تشبیه 3) بدیعی تشیبهَ

بؤلمک اولار

1)     ساده تشبیه: ساده اولدوغونا و یا چوخ ایشلندیینه گؤره عموما خالقین دانیشیق دیلینه گیریب و بیر معیار سؤز کیمی ایشلنن تشبیه لره ساده تشبیه لر دئمک اولار. بئله بیر ساده تشبیه لرین شعرده گتیریلمه سی شعرین شعرییتینه آرتیرماز. بئله بیر تشبیه لرده، تشبیه ین شعریتینی یارادان اورتاق بََنزَرلیک، معیار سؤزه چئوریلمکله گؤزللییین الدن وئریب و بیر یالاق دئییمه دؤنَر.

ساده تشبیه ی بیر شرط ایله یئنه ده ایشلتمک اولار؛ أیر شاعیر، معیار یا و تکرارلانمیش تشبه ده یئنی و اؤنجه ایشلَنمه میش بیر اورتاق بَنزَرلیک تاپسا، یئنی تاپمیش اورتاق بَنزَرلییی شعرده قئید ائتمکله تکرارلانمیش تشبیه ی یئنه ده بیر بدیعی تشبیه کیمی گتیره بیلر.

مثلن:

"باش قویاندا سینَم اوسته

ساری سونبول کیمی یای أسمَجَسینده

ساری ساچلار، بو یانان کؤکسومو اوخشار"

                                                                  ناصر مرقاتی

بوردا، باشقالاری ایشلتدییی کیمی ساری ساچلار، ساری سونبوللره اوخشادیلیب، بو ایسه تانینمیش بیر تشبیه دی. آنجاق بوردا کی بَنزَرلیک، ساری سونبوللرین یای أسمَجَسینده أسیب ایشدن یورولموش و دینجلییین آلان بیچینچینین سینه سین اوخوشویوب سرینلَدن و  ساری ساچلارین یانان کؤکسو اوخشادیغیندا اورتاقلیق تاپیر، بو ایسه اؤنجه دئییلمَمیش اورتاق بَنزَرلیک دی.   

2)     اؤنجه ایشلنمیش ادبی تشبیه: بیر سیرا اؤنجه ایشلَنیلمیش آما هله چوخدا معیار دیله چئوریلمَمیش بدیعی تشبیه لری، یارادان شاعیرینین آدین اتکده گتیرمکله و یا شعرین اؤزونده بونون بیر کیمسه دن نقل اولدوغون گؤرستمکله، یئنی دن ایشلتمک اولار. بئله تشبیه لر چوخ تکرار اولونمامالی دیلار.

3)     بدیعی تشبیه: شاعیر یاراتدیغی اؤنجه یازیلمامیش تشبیه لره، بدیعی تشبیه دئییلیر.

اؤنجه اشاره اولوندوغو کیمی بیر یئنی و بدیعی تشیبه ین تأثیری آیری بدیعی ایماژ یارادان صنعتلرین تأثیریننن آز دَییر.

"غورفه لر آی بولود آلتیندا اولار تک گؤرونورلر

گؤز آچیب – یومما چیراغلار کیمی یاندیقدا سونورلر

صحنه لر چرخ فلک تک بورولوب گاهدا چونورلر

کؤلگه لیکلر سورونورلر."

                                                        سهندییه

دیققت ائدک:  

 × تشبیه ده بَنزَرلیک سؤزجوکلرینین گلمه سی گرک دیر. بو سؤزجوکلر اولماسا  بَنزَتمَنین معناسی اولا بیلمز. 

   × بعضی نظرلره گؤره، تشبیه ده، تکجه اورتاق بَنزَرلییی یوخ بلکه تشبه اداتین دا گؤتورمک اولار. اولار دئییللر کی تشبه اداتین گؤتورمکله شعر داها شاعرانه اولا بیلر و بونا، آرتیرما تشبیه سؤیلَنیر. آنجاق اؤنجه دئدیییمیز کیمی، تشبیه ین تمثیل اوزره قورولدوغونا گؤره بَنزَرلیک سؤزجویونون اولماسی گرک دیر، حال بو کی آرتیرما تشبیه ده  بَنزَرلیک سؤزجویو گَلمَز، اونا گؤره ده آرتیرما تشبیه ین استقلالی وار. و منجه بئله آرتیرما حالتینی، مضاف و مضاف الیه کاتئگوریسینین آلتیندا قویماق گرک. بئله بیر تشببوث استعاره و تشبیه و مجازین آراسیندا اولان دویونلری و آنلاشیلمامازلیقلاری و  سینیر قارشیقلیقلارینی آرادان قالدیرا بیلر. و آرتیرما حالتینین مستقللییین اؤزونه قایتارار. 

× عادی دانیشیق دیلینین تشبیه لری، چوخ ایشلَندییینه گؤره سؤیلوین له ائشیدنین آراسیندا تانینمیش و بیر جوره دیله گلمه میش کسیملر دیلر. آنجاق شعرده بئله بیر تانینمیش تشبیه لر ایشلنرسه، شعرین سوییه سین آشاغی گتیره بیلر. او نا گؤره ده شاعر، استعاره و مجاز دا ائتدییی کیمی، تشبیه ده ده تازالیق و ائشیدیلمه میشلیک اصلینی نظره آلمالی دیر. 

× اؤنجه چالیشدیم، تشبیه و اونون ائلئمئنتلرین تورکجَمیزه چئویرم اونا گؤره ده:

1.     تشبیه ی، بَنزَتمه

2.     مشبه ی، بَنزَدیلمیش

3.     مشبه به ی ؟

4.     ادات تشبیه ی، بَنزَرلیک سؤزجوکلری

5.     وجه شبه ی، اورتاق بََنزَرلیک

یازدیم و گؤروندویو کیمی «مشبه به» هه هئچ بیر دقیق معادیل تاپا بیلمَدیم. اونا گؤره ده بونو عرب و فارس دیلینده ایشلندییی کیمی یازدیم، آنجاق اومورام کی بولارا و خصوصن «مشبه به» ین قارشی سؤزونه گؤره اوخوجولارین دا نظرلرین بیلم.