شعر صنعتلری ۱
ناصر مرقاتی
آچیقلاما
بوندان بئله سیراوی یاییلان اون بیر- اون ایکی مقاله، چاغیمیزدا، ادبییات و هونرین ان اساس و کؤک بحثلری دیلر، و تأسفلر اولسون کی، شاعیر، یازیچی و هونر اهلیمیزین ایچینده بو صنعتلره گؤره ائله ده دورو بیلگیلر یوخدور؛ مثلن ائله بو لاله خانیمین شعرلرینه گؤره، نَرمین خانیم کمالین یئنیجه یازدیغی تنقید یوخ، داشلاماسیندا، چاغیمیزدا گئنیش حالیندا ایشلَنن «تشخیص» آدلانمیش (جانلیدان جانلییا گئدن استعاره) صنعتی فولکلور و قدیملرده قالمیش و ایندی کی زاماندا کاراگلمَز و دئموده بیر ایش آدلانیب. بو مقاله لرین یازیلماسینین گرک اولدغو دوشونجه سی ده، ائله بئله – بئله خبرسیزلیکلره راست گلدیکدن تؤرَنیب، و دوغروسو شهریارین سهندییه شعرینده اولان شعر صنعتلرینین آچیقلاماسی نییَتیله یازیلماغا باشلانیب، آنجاق چوخ گؤتور- قویدان سورا ایندیکی دونا گیریب.
بو مقاله لرده گؤرَجَییز کیمی؛ بیر نئچه نَدنه اساسلاناراق، بیر پارا تعریفلر و هابئله بعضی بؤلگولر مرسوم اولان تعریف و بؤلگولردن بیر قَـدر فرقلی دیلر، اونا گؤره ده حؤرمتلی اوخوجلاردان، اولدوقجا بو فیکیرلرین یانلیش و یا دوزگون اولدوغونون آراشدیریلماسینی و گَلـَجکده ادبییاتیمیزدا دوز معیارلارلا اله گلمیش بیرگه تعریفلره چاتماق اوچون یاردیمجی اولوب و ندنلرین منه یازدیقلارینی خواهیش ائدیرم.
سؤزومون سونوندا آرتیرمالییام کی، اؤزلیکله شهریارین «سهندییه» شعرینی، شعر صنعتلرینین ائنسیوکلوپئدیاسی کیمی بیلیب هر بیر شاعیر، یازیچی و هونر اهلینی اونون دؤنه- دؤنه اوخوماسی و بو صنعتلرین اؤرنکلرینی گؤرمه سینه چاغیریرام.
ناصر مرقاتی
ایلک سؤز
ایَر اینسان یالنیز حقیقت دالیجا گزسه، اوندا نَدن تکجه تجروبی علملر و یا فلسفه - منطق عالیملرینین آرخاسیجا دوشمور، نَدن شاعیرلرین یاخاسیننان ال گؤتورمور بو اینسان؟ اَیر شاعیرلر حقیقت یازماق ایسته سَیدیلر، اوندا یارین وفاسیزلیغین ریاضی فورموللاری_نان ثابیت ائتمَلیدیلر..!
شاعیر حقیقت آردیجا دئییل، شعر حقیقت سؤیله میر، شعر سانیلمیش حقیقتی یانسیلیر، کؤلگه سین، پاریلتیسین و عَرَضین گؤرسدیر شعر مجاز سؤیلور. هئچ واقعیتدن ده دانیشماز شعر. واقعیت منن سنه، سنن اونا و بیزدن اونلارا دَییشیلمَده. داغدا یاشییان، دنیز قیی سیندا یاشیان کیمی گؤرمز دونیانی. وارلی وارسیزا تای دویماز یاشاییشی. بلوچستاندا یاشییان آذربایجاندا یاشییانا بَنزَر دوشونمز سیاستی. گنجلر، یاشلیلار کیمی سانماز اخلاقی و سن، منیم تک آغلییا بیلمَزسن غربت دردین... آنجاق یئنه ده اینسان شعر دالیجا، اینجه لیک آرخاسیجا و صمیمیت آردیجا زینی زینی گزر و شعرده آرار سئوینجینی غمینی. آخی شعرده، داشی ایپه-یه و مومو چاخماغا دؤندرَن بام- باشقا حقیقت وار، شعریت حقیقتی، و شاعیر بئله بیر حقیقتی یالنیز مجاز دیلی نن دییه بیلر.
نه دن شعرصنعتلرین اؤیرنمَلییک ؟
شعر معنوی و کولتورئل وارلیغین گرک لریندن بیری دیر. توپلومدا یاشییان بوتون اینسانلار اونون ائتگیسی آلتیندا، و شاعیرلر، یازیچیلار، دیلچیلر، تنقیـدچیلر، خطیبلر، معلیملر و خواننده لر ... دیلین اؤزَل ایشله دنلری دیلر. شعر صنعتلری دیلین داها آرتیق تخصصوص ساحه سی اولدوغو اوزره شاعیرلر، یازیچیلار، دیلچیلر و تنقیدچیلرین داها اؤزل بیلگی حووزه سی و چالیشمالارینین چوخ اؤنملی ائلمئنتلریندن بیری دیر.
ارسطو چاغیندان بَری شعر صنعتلری تانینیبسادا، آنجاق یئنی یاشاییش، علم و بیلگی نین گلیشمَسیله بیرگه و خصوصن رومانتیکلر و سَمبولیستلردن بو یانا و اؤزل حالدا 20 نجی عصردن ژورناللار و درگیلرین چوخالماسیلا، اونون شاعیرلر و یازیچیلار و هونر اهلینین اؤزَل و شوبهه سیز ایش ائلئمنتیلری اولدوغو داها آرتیق بَللندی، و اوندان بَری اؤز سنیرلارین آشدیقدا حتتا سیاست، اقتصاد، حووزه لرینده ده اؤزونه یئر آچدی، مثلن ایندی کی زاماندا استعاره، مجاز و تشبیه ین رولو صنعتین استحصال ائله دیی جنسلرین رئقلامیندا دانیلماز دیر. بئله بیر دورومدا، داها ایندی هئچ ایناندیریجی دئییل کی بیر شاعیر و یا یازیچی مودئرن بیر چاغدا یاشاسین، یئنی و مودئرن اثر یاراتماق ایستَسین آما اؤز ایش حوزه سینده اولان نَسنه لری تانیماسین. آیدین دیر؛ بئله بیر چاغدا، بیزیم کؤرپه ادبیاتیمیزی بوی – بوخونا چاتدیرماغا قول قویان شاعیر، یازیچی، دیلچی و تنقیدچیلریمیزده بو گؤرَوین قارشیسیندا سورومسوز اولا بیلمزلر. ایندی کی زاماندا دؤرد- بئش یوز ایل بوندان قاباق یاشییان و اؤز شعر صنعتلرینی اؤیرنمک اوچون زینی – زینی گزیب قایناق تاپا بیلمَین شاعیرلییه گؤوَنمک، شعر و ادبیاتیمیزین باشینا 20 ایل بوندان قاباغا دک گلن اویونونون تایین گتیره بیلر.
قطعیتله شاعیر شعر صنعتلرینین اؤیرنمَسینه واخت قویمالی دیر. آشاغیدا گلن یازی بو سیرا صنعتلره گؤره یازیلمیش و یازیلاجاق قونولارین ایلک مقاله سی دیر. بو قونلاری کامیللشدیرمک اوچون یاردیم ائله یین.
مجاز دیلی و ادبی صنعتلر
گرچک اولمویان سؤزه مجاز دئییلیر و البتته کی عمومی حالدا شعر دیلی مجاز بیر دیل دیر، (بو مجازین عمومی تعریفی دیر)، و شاعیر وارلیغا و اوندا اولان نَسنه لر، قونولارا گؤره نئجه دوشوندوکلرینی، بئله بیر دیلین چئشیدلی یوللاری_نان دینلییجی و یا اوخوجونون ذهنینه کؤچورَر. بو چئشیدلی کؤچورتمه یوللارینا «ادبی صنعتلر» دئییلیر.
استعاره، تشبیه، مجاز1 و بو کیمی قونولار بوتون دیللرده شعر صنعتی آدیلا عمومیت داشیر و شعرییتین تمللری دیلر، و البتته کی بو صنعتلره مالک اولمویان سؤزلر مجاز دیلینین حووزه سینه سیغیشماز، آنجاق هم هر بیر دیلین اؤزونه و ادبی تاریخینه گؤره اولان اؤزللیکلری اساسیندا و همده بیردؤورون مخصوص ندنلرینه گؤره، بیر سوره ده بولاردان بیرینین و یا نئچه سینین اؤنملَنمه و اؤزللَشمه سی نن راستلاشماق اولار. اؤرنک اوچون بیر زامان «جیناس» آذربایجان شعرینین اؤزل صنعتلرینن بیری اولموشدو.
شعر صنعتلرینین اؤیرنیلمَسی، شاعیر دویغولارینین کؤچورمَسینده بؤیوک رولو وار. تأسفلر اولسون کی ایندییه کیمی هانسی نَدنلره گؤره بیزیم ادبیاتیمیزدا بو قونولارین آیدینلانماسینا عایید، گؤزه گلن آددیم آتیلمامیشدی. یازی سایتی چالیشیر کی باشاردیغی قدر بو تئرمینلری آچیقلاسین.
- تشبیه
- استعاره: 1_تشخیص 2- تمثیل
- مجاز
- کنایه
- تلمیح
- سمبول
- آرتیرما
- میت
- دویغو بیرلشتیرمه سی
- آرخی تیپ
- جیناس
- مثل گتیرمه (ارسال المثل)
تعریفلرین کور دویونو:
دکتر شفیعی کدکنی «فارس شعرینده خیال اوزلری» آدلی کتابینین 107 نجی ص یازیر: "بیزدن اؤنجه کیلرین بلاغت (بلیغ = یئترلی سؤز، بلاغت= سؤزده یئترلیلیک) کتابلاریندا، ان قاریشیق تعریفلردن بیری استعاره نین تعریفی دیر. قاباقکیلارین اثرلرینده بو کلمه دن اولان چئشیدلی تعریفلر گؤرسه دیر کی، اولار بو کلمه لرین معنوی حوزه سینین آنلامینا آرخایین دَییردیلر". او، سؤزونون آردیندا بئله بیر آرخایین سیزلیقدان چیخماق اوچون، استعاردن هئچ بیر بَللی تعریف وئرمیر. بئله بیر چتینلیک یالنیز کدکنی دئدییی استعاره ده قورتارمیر. دکتر سیروس شمیسا اؤز «بیان= دئیی و یا سؤیلنتی» آدلی کتابینین 38 ص یازیر: "استعاره، مجازین ان اؤنملی نووعلاریننان بیری اولدوغونا گؤره، بیان دا مجاز بحثینی یالنیز استعاره نی ... آیدینلاتماق اوچون اورتایا سورللر.*" بو کیمی سؤزلر گؤرسه دیر؛ دکتر شمیسا، استعارَینن مجازین آراسیندا هئچ بیر سینیر گؤرمور.
بئله بیر تشبوثلر آزما – چوخ آیری ادبیاتلاردا دا گؤرونمکده دیر. اؤرنک اوچون ترانس هاوکس ین استعاره آدلی کتابیندا یازدیغینا گؤره؛ قدیم روم عالیمی سیسئرون استعاره نی تشبیه ین قیسساتمیشی سانیر. (ص 25) و اونون عکسینه ارسطو تشبیه ی استعاره دن اله گلمیش بیر زاد بیلیر ( هاوکس/ استعاره/ ص 21).
اؤزلیکله فارس ادبیاتیندا اولان تعریفلرین قالابالیغی داها چوخ اولدوقدا، بیزیم کؤنوللو گنجلرین ماراقلارینا منفی تأثیرلر قویور و اولاری، ایماژ یاراتماتدا اؤزل رولو اولان (تشبیه، استعاره و مجاز) صنعتلرینین آییرماسیندا، آسیلی ساخلیر. بونون چوخ ساده و دوغال رئفلئکسی بو اولا بیلر کی بیر پارا استعدادلی گنجلر ادبیاتدان اوز دوندریب و ال وئریشلی قونولارنان باش قاتیللار، کؤنوللو قالانلارین چوخ پایی ایسه بولارین گرک اولدوغونو دانیللار، داها آزاجیغی دا، آنلادیجی قایناق دالیجا گزدیکده چوخ زامان اللری بوشا چیخیر.
بو قونولارا گؤره فارسجادا یازیلان کتابلارین دویاجیق (تقریباً) هامیسیندا، گئچمیشلردن ایرثه چاتمیش بو چاشغینلیق آز دَییر، آنجاق بولارین لاپ اؤنملیسی ایماژ یاردان صنعتلرده و اؤزلیکله تشبیه، مجاز و استعاره نین تعریفلرینده، آیدین سینیرلارین اولماماسی و کور دویونلرین یارانما سیدیر. بولاردان یئنی تعریف وئرمکده، بو گونکو چالیشمالار دا گئچمیش تعریفلرین تأثیراتیننان جان قورتارا بیلمیر.
بو تعریفلره گؤره بیر یاندان استعاره بیر جوره تشبیه دیر و ، و آیری یاندان ایسه استعارَنین ان اؤنملی مجاز اولدوغونو قبول ائدرک، مجازی ادبیاتا مخصوص اولمویان و شعرده چوخدا اؤنم داشیمییان بیر قونو آدلاندیریرلار. دکتر شمیسانین سؤزونده گؤردویوز کیمی، شعرده مجازی یالنیز بیر نووع استعاره نی آیدینلاتماق اوچون گتیریللر!!! بوردا حتتا مجازین ایکی باخیمننان طرح اولونان (مجاز، حقیقی سؤز قارشیسیندا نه دئمکدیر و مجاز، شعر صنعتلرینین بیری اولدوغو حالدا نه اولا بیلر) تعریفلرینین ده سینیرلاری قاریشیر. ائله دکتر کدکنی ده بیر آز احتیلاطلا، (ارسطونون آیاغین اورتایا چکمکله)، دکتر شمیسا کیمی، استعاره دن بونا یاخین بیر تعریفی اورتویا سورور و آردیندا قدیمکیلره اشاره ائدیب دئییر، گویا اولار تشبیه ی ایکی جوره بیلردیلر؛ تام تشبیه و محذوف (آزادیلمیش) تشبیه، و بو محذوف تشبیهَ استعاره دییَردیلر، آنجاق سؤزون آردیندا یئنه ده تشبیه ایله استعارنین کسین تعریفلری قاپالی قالیر.
بئله بیر تعریفلردن سیز و من و هئچ، بو ایشین عالیملری ده آیدین بیلگیلر آلا بیلمزلر. دوغروسو بو دور کی، بولارین چوخو سؤز اوزوندورماسیندان آیری بیر زاد نظره گلمیر مثلن، دکتر شمیسا استعاره یه گؤره ائتدییی تعریفینده بئله دئییر:
"استعاره و تشبیه، هر ایکیسی بیر سؤزدور و دوغروسو، استعاره قیسسادیلمیش تشبیه دیر، ... یانی تشبیه ی او قَدر قیسسادیب و سیخیریق کی، یالنیز اوننان «مشبه به» قالسین".2
منیم ایشیم یوخدور کی بئله بیر قیسسادیب و سیخمادان سورا هله چوخ قالیر کی بیر مشبه به استعاره یه چئوریلسین، آنجاق هاوکس دئمیشکن: "ائدیمه گلدیکده بئله بیر اوزوندورمالار ائله ده بره بیتیرمَز".
شعرده استدلال 3
اؤنجه بونو وورغولامالییام کی، استدلالدان مقصدیم «پئتروس راموس 1515- 1572» دئدییی قورو و ریاضییات فورمولو کیمی استدلال و حتی فلسفه ده اولان منطقسل استدلال دئییر، من شاعیرین «آزاد تداعی» سینه ایناناراق، نه قدر سوبژئکتیو اولسادا، هر سؤزون دوغال بیر استدلالا آرخالانمالسینا اینانیرام. شعر و یا هونر آدینا بیر یاندان ریاضی فورمولونا اوخشارلیق و بیر یاندان دا عکسینه آنارشی، یارادیجیلیق ساییلا بیلمز.
شاعیر بیر شعری دئدیکده بیر اوووج سؤزو، گؤز عیاریلا مصراعلار آراسی بؤلوشدورمور. شعر نه قَـدَر مجاز دیلی اولسادا، بیر دانیشق اولاراق آیری دانیشقلار کیمی اؤزونه گؤره منطیق داشیر، و خصوصا ایماژا گلدیکده بو حقیقی سؤز اولمویان ایماژلار داها آرتیق ایناندیریجی اولمالی دیلار.
آیدین دیر کی شاعیر شعر صنعتلرین اؤیرنیب و باشقا شاعیرلردن مینلرجه اؤرنک اوخویوب و اؤزو مشق ائدرسه ده هر بیر عادی قونوشان کیمی هر بیر یئنی یاراتدیغی ایماژی دوغال بیر حالدا منطیقسل لشدیرمَلی دیر. بونون دیشدان آرتیریلاماسی و اصطلاحجا شعره سوننان یاپیشدیریلماسی، شعری شعریتیننن اوزاقلادیب و ریاضییاتا اوخشادا بیلر و البتته قوندارمالیغی دا آیدینجاسینا گؤزه چارپار. آما هر حالدا، بونون ایستر کلاسیک باخیشلارا گؤره سوننان یارانماسی و ایستر رومانتیکلر و سورالار مودئرنیستلر دوشوندویو کیمی ایچدن یارانماسی منطیقه اساسلانار.
بیر آز مئکانیکی گؤرونسه ده بونا بیر اؤرنک گتیرمَلییک:
شاعیریمیز پاییز آغاجلارین و تؤکولن یارپاقلاری معیار کلمه لرله دئمک ایستَمیر، مثلا توکولن یارپاقلاری «ساری یارپاقلار» گؤرمَدیکده، اونو «مسلول اللر»گؤرور، آنجاق مسلول اللر تکلیکده آیری معنا داشیر و معیار دیل و قرارداد اوزره بیر خسته لیک قونوسو کیمی تانینمیش دیر، اونا گؤره، شاعیر ائله بیر نسنه دالیجا گزیرکی، اوخوجونون ذهنینی معیار اولمویان سؤزلردن اصل معنایا اوغراتسین. شاعیریمیز بوردا اؤز ایستَدییینی دئمک اوچون اوچ یول تاپیر:
· ساری پارپاقلاری، شعرین اؤزونده گتیرمکله، اونو مسلول اللره بَنزَدیر: "ساری یارپاقلار مسلول اللر کیمی سریلمیش" .
· مسلول اللر دئمکله، آدی گلمییَن ساری یارپاقلاری اوخوجونون ذهنینه چاغیریر (تداعی ائلَییر): "مسلول اللر سولموش چاییرلارا سریلمیش.
· مسلول اللری آغاجین بیر پارچاسی کیمی گؤرستدیکده اؤنجه سارالمیش یارپاغی اوخوجونون ذهنینده جانلاندیریر (استعاره)، و سورا اونون داها کؤلگه سی اولمادیغینی گؤرستمکله یارپاقدان آغاجا چاتیر (مجاز) "سولموش چاییرلارا سریلمیش بو مسلول اللر/ داها کیمسه یه کؤلگه سالمیر. (آغاجین بیراؤزللییی اولان یارپاقلارکؤلگه سینی، مسلول اللرین اؤزللییی گؤرستدیکده، اوخوجونو ساری یارپاغی دوشونمه یه یؤنلدیب و پاییزدا یارپاقلارین سارالماسین و آغاجلارین داها کؤلگه سی اولمادیغینی تصویر ائدیر.
دئمک شاعیر:
- ایلک تَشببوثونده، «تمثیل» استدلالی اوزره بیر زادی باشقا بیر زادا بَنزَدیر. (بوردا «کیمی» آراجی_نان ساریلیق و یارپاغین اله اوخشاما اورتاق بَنزرلییی_نََن یارپاغلارین مسلول اللره بَنزَییشی تمثیل اولونور.) = [ A ، B یه بَنـزَییر]
· ایکینجیسینده، مسلول اللر دئمکله ساری یارپاغی تداعی ائلییب و تمثیلله یوخ «بو اؤزو دور» استدالی اساسیندا استعاره یارادیر. بو مسلول اللر هامان ساری یارپاقلارین اؤزو دور. بوردا مسلول اللر، «سولموش چاییرلارا تؤکولموش» قرینه سینین یاردیمیلا ساری یارپاقلاری اوخوجونون ذهنینه چاغیریر: «بو سولموش چاییرلارا تؤکولموش مسلول اللر، هامان ساری یارپاقلادیلار»؛ (سولموش اللرین چاییرلارا تؤکولمَسی قرینه دیر چونکو مسلول اللر چاییرلارا تؤکولمز) = [A، B نین اؤزو دور]
· اوچونجوده، اؤنجه اللری استعاره اوزره یارپاقلارا و سورا یارپاقلاری مجازدا اولان استقراء اوزره آغاجا چاتدیریر؛ (آغاج کؤلگه سی). = [A، B نین بیر پارچاسی دیر]
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1- مجازین ایکی تعریفی وار: 1- یوخاریدا دئدیییمیز کیمی عمومی حالدا حقیقی اولمویان سؤزه مجاز دئییرلر. 2- اؤزل حالدا شعر صنعتلرینین بیری اولدوقدا اؤزونه گؤره اؤزل بیر تعریفی وار. بو تعریفی مجاز بؤلومونده گؤرَجَییک.
2- استعاره نی تشبیه دن اله گتیرنلر عکسینه، ارسطو تشبیه ی استعاره دن اله گلمیش بیر زاد بیلیر، او دئییر: «او زامان بیر تشبیه ان گلیشمیش اولا بیلر کی، استعاره دن اله گلمیش اولسون» استعاره/ ترانس هاوکس/فارسجایا چئویرن فرزانه طاهری/1377 ص 21
3- شعرده اولان استیدلالدان قصدیمیز هئچده ریاضییات و فلسفه منطیقده اولان استیدلالین عینیسی دَییر، آنجاق شعرده باشقا دئیی نووعلاری کیمی، اؤزونه مخصوص بیر دیل اولاراق، اوتوماتیک حالدا بیر سیرا استلاللار اساسیندا دئییلیر.
.